Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган ўғитлар ва уларни қўллаш

Тўшамасиз гўнг 
Деҳқончиликда қўлланиладиган гўнгларнинг 60 % дан 
кўпроғини тўшамасиз гўнг ташкил қилади. Гўнгнинг бу тури 
молхоналарда тўшама ишлатмасдан, чорва моллари ахлатини 
сув оқими ёрдамида ювиш йўли билан тўпланади. Таркибидаги 

---

66
100 китоб тўплами
сувнинг миқдорига кўра тўшамасиз гўнг учга бўлинади: 
а) ярим суюқ гўнг (намлиги 90% гача);
б) суюқ гўнг (намлиги 90-93% атрофида);
в) оқма гўнг ёки шалтоқ (намлиги 93% дан юқори). 
Тўшамасиз гўнг таркибидаги ялпи азотнинг 50-70% и 
аммоний, 3-8% и нитрат ва 25-45% и органик шаклда бўлади. 
Аммоний шаклдаги азот ўз навбатида аммиак, мочевина 
ва аммоний карбонатдан иборатдир. Бир неча кун ичида 
мочевинанинг 90 % и аммиак ва карбонат кислотага айланади. 
Лекин бунда эркин аммиакнинг миқдори 5-10% дан ошмайди 
(тўшамали гўнгда аммоний шаклдаги азот ҳиссасига умумий 
азотнинг 30-40% и тўғри келади). Демак, қўллашнинг биринчи 
йилида ўсимликлар тўшамасиз гўнг таркибидаги азотни 
тўшамали гўнгдагидан кўра кўпроқ ўзлаштиради.
Калийнинг асосий қисми гўнгнинг суюқ фракцияси 
таркибида бўлиб, ўсимликлар томонидан осон ўзлаштирилади.
Тўшамасиз гўнг табиий равишда тиндириб қўйилса, ундаги 
қаттиқ фракция 10-15% ни, механикавий усулда ажратилганда 
эса 30-40% ни ташкил этади. Фракцияларга ажратилган 
тўшамасиз гўнгдаги фосфорнинг 70, азотнинг 80 ва калийнинг 
90% и суюқ қисми таркибида бўлади. Тўшамасиз гўнг сув 
билан қанчалик суюлтирилса, шунча кўп озиқ моддалар суюқ 
фракция таркибига ўтади.
Тўшамасиз гўнг тупроқ билан яхшилаб аралаштирилмаса 
таркибидаги азотнинг 95% дан кўпроғи йўқолади. Шунинг учун 
тўшамасиз гўнг сочиб чиқилгандан кейин албатта изидан плуг 
ёки пичоқли оғир тирма ёрдамида кўмилиши лозим.
Тўшамасиз гўнгни қўллаш меъёри экин тури ва 
режалаштирилган ҳосилдан келиб чиққан ҳолда гектарига
50-60 т дан 100-150 т га ча бўлиши мумкин.

---

67
Қишлоқ хўжалигида ишлатиладиган 
ўғитлар ва уларни қўллаш
91–китоб
Тўшамасиз гўнг турлича намликка эга бўлгани сабабли 
қўллаш меъёрини белгилашда унинг миқдорига эмас, балки 
у билан тупроққа келиб тушадиган озиқ моддалар миқдорига 
эътибор берилади. Экинларнинг азотга бўлган талабининг 
70-75% и тўшамасиз гўнг таркибидаги азот ҳисобидан 
қондирилиши мумкин. 
Кузги ва баҳорги дон экинларга гўнг сочиш мосламалари 
билан тўшамасиз гўнгни қўллаб бўлмайди, чунки бунда 
биринчидан, ниҳоллар ётиб қолади, иккинчидан, тупроқ 
бетида “гўнг қатқалоғи” юзага келади. Санитария-гигиена 
нуқтаи назаридан сабзавот экинларига ҳам тўшамасиз гўнг 
қўллаш тавсия этилмайди.
Тўшамасиз гўнг тупроққа солинган биринчи йилда 
таркибидаги 10-20% азот, 10-15% фосфор, 30-35% калий 
ўзлаштирилади. Тупроқ билан яхшилаб аралаштирилганда, бу 
кўрсаткичлар мос равишда 25-35, 20-30 ва 40-60% ни ташкил 
этади.