+ишло+ хыжалик ишлаб чи+ариш фондлари ва

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИ ВА УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ


Режа:

1. 
   Меҳнат, меҳнат ресурслари ва ишчи кучи тушунчалари
   
2. 
   Қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурсларидан мавсумий ва самарали фойдаланиш
   
3. 
   Қишлоқ хўжалиги меҳнат ресурслари ва меҳнат бозори
   
4. 
   Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги
   

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида ҳал қилувчи ролни инсон меҳнати ўйнайди. Ишлаб чиқариш кучларининг негизини меҳнат қилиш қобилиятига эга бўлган кишилар ташкил этади.

Меҳнат деганда инсоннинг моддий ва номоддий неъматлар яратиш мақсадида амалга оширган фаолияти тушунилади. Инсон иш жараёнида табиат компонентларини ўз эҳтиёжи асосида ўзгартиради. Инсон ўз меҳнати билан табиатга қанчалик кўп таъсир кўрсатса ҳукмронлиги ҳам шунчалик юқори бўлади.
Уильямс Петти таъкидлаганидек, ҳар қандай бойликнинг отаси меҳнат, онаси эса ердир. Меҳнат инсон ва кишилик жамияти фаолияти учун табиий зарурият ҳисобланади. Инсон ишлаб чиқариш воситалари орқали истеъмол қийматига эга бўлган маҳсулотлар ишлаб чиқаради.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясида эътироф этиб ўтилганидек, фуқаролар меҳнат қилиш ҳуқуқига эга бўлиб, қизиқиши, маълумоти ва қобилиятига мос ҳолда, иш ҳақи тўланадиган иш билан таъминланиш ҳуқуқига эга.
Қишлоқ хўжалигида меҳнат қуйидаги хусусиятларга эга:
- қишлоқ хўжалиги, айниқса деҳқончиликда меҳнатнинг мавсумийлиги;
- ишчи томонидан бир нечта меҳнат функцияларининг бажарилиши;
- меҳнат жараёни жамоа-жамоа бўлиб амалга оширилиши;
- ишчининг жамоа меҳнатидан ташқари, ўз шахсий уй-томорқа хўжалигида ҳам меҳнат қилиши;
- сарфланаётган меҳнатнинг иқтисодий самарадорлиги табиий шароитга бевосита боғлиқлиги;
- меҳнат унумдорлиги табиий шароитдан ташқари тупроқ унумдорлигига, ўсимликларнинг ўсиши ва ҳайвонларнинг биологик ривожланишига боғлиқлиги;
- қишлоқ хўжалигида маҳсулот яратиш узоқ муддат талаб этиши.
Фан-техника тараққиёти барча соҳаларга, шу жумладан қишлоқ хўжалиги меҳнат жараёнига икки хил таъсир кўрсатмоқда. Биринчидан, замонавий техника ва технологияларнинг жорий этилиши, меҳнатнинг катта қисми техникага юкланиши натижасида қўл меҳнати секин-аста камайиб боради. Бундан кўринадики, қишлоқ хўжалигида банд меҳнат ресурслари сони қисқариб боради. Иккинчидан, фан-техника тараққиёти таъсирида ишлаб чиқариш технологияси такомиллашиш билан бирга, бу жараёнда иштирок этаётган меҳнат ресурсларининг сифат кўрсаткичлари такомиллашишини, яъни касб малакасини ошириш, билим доирасини кенгайтириш, тадбиркорлик ва маркетинг соҳаларини пухта эгаллашни талаб этади.
Иқтисодий география ва иқтисодиётда меҳнат ресурслари, ишчи кучи тушунчаларининг мазмуни ва моҳияти ҳақида турлича таърифлар мавжуд.
Меҳнат ресурсларининг шаклланиши бевосита аҳолига боғлиқ. Аҳоли меҳнат ресурслари, ишчи кучининг асосий табиий негизи ҳисобланади.
Меҳнат ресурслари деб жисмонан ва ақлан баркамол, зарурий билим ва тажрибага эга бўлган ёки уларни эгаллашга қодир меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳолига айтилади.
Меҳнат ресурслари қуйидаги уч гуруҳдан таркиб топган:

1. 
   16 ёшдан 60 ёшгача бўлган эркаклар ва 16 ёшдан 55 ёшгача бўлган аёллар;
   
2. 
   16 ёшгача бўлган болалар ва ўсмирлар;
   
3. 
   60 (55) ёшдан юқори ёшдаги нафақахўрлар.
   

Меҳнат ресурсларини асосини биринчи гуруҳдаги, яъни 16 ёшдан 60 (55) ёшгача бўлган меҳнатга лаёқатли аҳоли ташкил этади.
Меҳнат ресурсларини қуйидаги формула орқали ифодалаш мумкин:

М_p =Ў+МЛЁМЛА+Н

Бу ерда:
М_p-меҳнат ресурслари;

Ў-болалар ва ўсмирлар;
МЛЁМЛА-меҳнатга лаёқатли ёшдаги меҳнатга лаёқатли аҳоли;
Н-нафақа ёшидаги нафақахўрлар.
Меҳнат ресурслари сафига айрим сабабларга кўра ишлаб чиқаришда иштирок этаётган болалар ва ўсмирлар ҳамда нафақахўрлар ҳам киритилади.
Ўзбекистон аҳолисининг 63,9 % и қишлоқ аҳоли пунктларида яшайди. Қишлоқ хўжалигида 6,5 млн. меҳнат ресурслари банд. Уларнинг сони тезлик билан ўсиб бормоқда. Бу эса янги ишчи ўринларини ташкил этиш заруратини келтириб чиқаради.
Келажакда қишлоқ хўжалигидаги туб ислоҳотлар ва интенсив ривожланиш натижасида қишлоқ хўжалигида банд меҳнат ресурслари сони кескин камаяди. Малакасиз ишчи кучи ўрнини малакали мутахассислар эгаллаб боради.
Бозор иқтисодиётининг асосий қонуниятларидан бири шундаки, ишчи кучи товар ҳисобланади, у шахсан эркин ва ўз иш кучига мустақил эгалик қилиш имкониятига эгадир.
Меҳнат ресурслари ва ишчи кучи тушунчалари ўртасида бир қатор фарқлар мавжуд. Меҳнат ресурслари тушунчаси бир бутун ҳолда қабул қилинадиган ижтимоий хўжаликка алоқадор бўлиб, уни алоҳида тармоқ ёки корхона учун қўллаб бўлмайди. Меҳнат ресурслари ишчи кучига айланганда, ишчи кучининг сифат белгиларини ўзига сингдиради. Ишчи кучи меҳнат ресурсларининг ишлаб чиқаришда банд бўлган қисми, меҳнат ресурслари эса жамият ишчи кучининг пойдевори ва манбаидир. Меҳнат ресурслари аҳоли-хўжалик тизими билан ўзаро алоқадорлиги натижасида ишчи кучи шаклланади. Меҳнат ресурслари ишлаб чиқариш билан ишчи кучи орқали боғланган.
Агросекторда меҳнат ресурсларидан фойдаланишда ўзига хос хусусиятлар мавжуддир. Бу хусусиятлар ишлаб чиқариш типига, интенсивлик даражасига, тор ёки комплек ихтисослашувига, жойнинг табиий шароитига, иқтисодий ва бошқа омилларга боғлиқ. Қишлоқ хўжалигида иш вақти ишлаб чиқариш даври билан устма-уст тушмайди. Қишлоқ хўжалигида яратилаётган маҳсулот, яъни экинлар вегетацияси қисқа ёки узоқ давом этиши, биологик жараёнларни ўтказиши керак. Бу даврда меҳнат ресурсларига бўлган талаб айрим ҳолатларда кескин ортиши ва айрим ҳолатларда эса аксинча умуман, талаб бўлмаслиги ҳам мумкин. Бу эса меҳнат ресурсларидан мавсумий фойдаланиш заруриятини келтириб чиқаради.
Қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурсларидан мавсумий фойдаланиш даврида аграр ишлаб чиқариш жараёнига жуда кўплаб ишчи кучини жалб этилиши мумкин. Бундай ҳолат куз фаслида деҳқончилик маҳсулотларини, айниқса пахта ҳосилини йиғиштириб олишда яққол кўзга ташланади.
Баъзи ҳолатларда эса ортиқча ишчи кучининг пайдо бўлишига олиб келади. Қишлоқ хўжалиги меҳнат ресурсларининг қиш мавсумидаги мажбурий меҳнат таътили бунга мисол бўла олади.
Қишлоқ хўжалиги меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш учун қишлоқ аҳоли пунктларига саноат корхоналарини, хизмат кўрсатиш муассасаларини олиб кириш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш, миллий ҳунармандчиликни ривожлантириш зарур. Қўшимча ва ёрдамчи тармоқларни ташкил этиш ҳам меҳнат ресурсларидан мавсумий фойдаланишни меъёрда (мўътадил) ушлаб туриш имконини беради. Шунингдек, иқтисодий районлар, вилоятлар ўртасида меҳнат ресурсларининг қайта тақсимланишини яхшилаш ҳам қишлоқ хўжалигида ишчи кучидан оқилона фойдаланишга хизмат қилади.
Истиқболда меҳнат бозорининг ҳолатини, демографик кўрсаткичларни комплекс таҳлил этиш ва бу асосда муайян хулосаларга келинади. Қишлоқ хўжалигига кириб келаётган иқтисодий фаол аҳолининг бандлик даражаси келгуси ўн йилликдаги ҳолати ҳисобга олинади.
Бугунги кунда аграр секторда туб ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Ер ўзининг ҳақиқий эгаларига топширилмоқда. Қишлоқ хўжалигида аҳолининг жуда катта қатлами меҳнат қилса-да, лекин уларнинг маълумоти, мутахассислиги, сифат кўрсаткичлари ва қишлоқ хўжалигида тадбиркорлиги замон талабларидан бир оз паст. Иқтисодиёт, молия ва ҳуқуқ, менежмент соҳаларида оқсоқликлар мавжуд.
Қишлоқ хўжалигида энг долзарб масала меҳнат унумдорлигини оширишдир. Меҳнат унумдорлиги ишчи кучидан фойдаланиш самарадорлигини тавсифлайди ва у иш вақти билан яратилган маҳсулот ўртасидаги нисбат орқали аниқланади.
Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги бир қатор омилларга боғлиқ бўлиб, уларни қуйидаги икки гуруҳга ажратиш мумкин:
Биринчи гуруҳ. Тармоқнинг моддий-техник таъминот даражаси, фан техника ютуқлари ва уларни тармоқда қўллаш; минтақаларнинг табиий-иқлим шароити, тупроқ унумдорлиги, сув ресурслари билан таъминланиш даражаси ва бошқалар. Бу омиллар қишлоқ хўжалигига нисбатан объектив характерга эга бўлиб, қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлигига катта таъсир кўрсатади.
Иккинчи гуруҳ. Бу омилларга агросекторда энг янги, илғор техника ва технологияларни жорий этиш ва улардан максимум фойдаланиш; меҳнатни ташкил этиш ва унга ҳақ тўлашни такомиллаштириш; экинлар ҳосилдорлиги ва чорва моллари маҳсулдорлигини ошириш киради.
Шунингдек, меҳнат унумдорлигини оширишда ишлаб чиқаришни жойлаштириш, ихтисослашув ва концентрация омиллари ҳам катта таъсир кўрсатади.