|
MakroIqtisodiyot Iqtisodiyotning rivojlanishi, uning xajmi va sifati, yalpi daromad, bandlik, tovarlar va xizmatlarni kupaytirish muammolari xakidagi ilmdir. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.Karimov uzining “I.A.Karimov. “O’zbekiston - iqtisodiy isloxotlarni chukurlashtirish yulida”. Toshkent. “Uzbekis-ton”1995y.” nomli asarida makroIqtisodiyotni barkarorlashtirish masalasini katta strategik (uzokni kuzlagan) ustuvor vazifa deb tavsiflaydi. Buning ma’nosi-”makroIqtisodiyotda muvozanatni saklash, ishlab chiqarishning keskin darajada pasayishiga va ommaviy ishsizlikka yul kuymaslikdir. SHuningdek, u pul kadrsizlanishining, pul emmisiyasining boshkarilishini ta’minlash, tulov balansini bir me’yorda saklash...” dir (197 bet).
Iqtisodiyot jamiyat mikyosida goyat muxim urin tutadi. Jamiyatdagi barcha munosabatlarning xolati va rivojlanishi, umumiy iqtisodiy tarakkiyot kup jixatdan Iqtisodiyot ravnakiga boglik, ya’ni jamiyatning umumiy yuksakligi ikkali uz ifodasini topadi. SHuning uchun Iqtisodiyot rivojlanishi mamlakatning rivojlanishidan darak beradi.
2.Iste’mol va jamgarmaning iqtisodiy mazmuni
hamda ularning uzaro boglikligi.
Milliy Iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan Qiymat, ya’ni milliy daromad iste’mol va iqtisodiy jamgarish maksadlarida ishlatiladi. Iste’mol keng ma’noda jamiyat iqtisodiy extiyojlarini kondirish jarayonida ishlab chikarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni, uni iste’mol kilib tugatishni bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste’mol farklanadi.
Unumli iste’mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bulib, ishlab chiqarish vositalari va inson ishchi kuchining iste’mol kilinishini, ya’ni ulardan foydalanish jarayonini anglatadi.
SHaxsiy iste’mol ishlab chiqarish soxasidan tashkari ruy berib, bunda iste’mol buyumlaridan bevosita foydalaniladi yoki ular tulik iste’mol kilinadi.
Iste’mol jarayonida turli xil moddiy va ma’naviy ne’matlardan foydalaniladi. Iste’mol kilinadigan ne’mat turiga boglik ravishda moddiy ne’matlarni va xizmatlarni iste’mol kilish ajratiladi. Indiviudal yoki jamoa bulib iste’mol kilish farklanadi. Aloxida oila yoki jamiyat a’zolarining ixtiyorida bulgan moddiy jamiyat azolarining guruxlari moddiy ne’mat va xizmatlardan foydalanishi jamoa bulib iste’mol kilishga kiradi.
Iste’mol fondi mablaglaridan butun Iqtisodiyot doirasida band bulgan xodimlarning moddiy va ma’naviy extiyojlarini kondirish uchun foydalaniladi. U butun axolining shaxsiy iste’molini, axoliga ijtimoiy xizmat kiladigan muassasalardagi,shunindek ,ilmiy muassasalar boshkarishdagi moddiy sarflarni uz ichiga oladi.
Iste’mol fondining shaxsiy daromad shaklida xodimlar kuliga kelib tushadigan kismi iste’molchilik sarflar maksadida ishlatiladi.
Iste’molchilik sarflari- bu axoli joriy daromadlarining tirikchilik ne’matlari va xizmatlar uchun ishlatiladigan kismi.
Jamgarma- bu axoli , korxona ( firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi extiyojlarinikondirish va foizli daromad olish maksadlarida tuplanib borilishi.
Uning xajmi uy xujaliklari daromadidan iste’molchilik sarflarini ayrib tashlash yuli bilan aniqlanadi.
Daromad fondida iste’molchilik sarflari ulushi kanchalik yukori bulsa jamgarma xajmi shunchalik kam buladi.Jamgarmaning usishi esa iktsodiy ma’noda mablaglarning iste’mol buyumlari xarid kilishdan investitsion tovarlarga yunaltirilishini bildiradi.
SHu sababli daromadda istemolchilik sarflari va jamgarma nisbatining uzgarishi bir kator, ba’zan qarama qarshi okibatlarga olib kelishi mumkin.
Birinchidan, daromadlarning kandaydir kismini jamgarmaga kuyish okibatida u tovarlarda bulgan talabda uz aksini topmaydi. Maxsulotning xar kanday xajmini ishlab chiqarishdan olingan daromad tulik sarflangandagina jami talabni ta’minlash uchun etarli buladi. Demak jamgarma daromadlar - xarajatlar okimida nomutanosiblik bulishiga olib keladi.
Jamgarma daromadlardan mablaglarni olib kuyishni bildirib iste’molchilik sarflar barcha ishlab chikarilgan maxsulotni sotib olish uchun etarli bulmay kolishni bildiradi.
Agar axoli uz daromadining kandaydir, bir kismini jamgarsa, uzining xususiy talabini vujudga keltirmaydi. Buning natijasi sotilmay kolgan tovarlarni kupayishi, ishlab chiqarishning kiskarishi, ishsizlik va daromadlarning pasayishi bulishi mumkin.
Ikkinchidan, tomondan jamgarma talabning etishmasligiga olib kelmasligi mumkin, chunki jamgarilgan mablaglar tadbirkorlar tomonidan investitsion maksadlarda ishlatiladi.
Bu iste’molchilik sarflarining xar kanday etishmasligini koplaydi va jamgarma keltirib chikaradigan iste’moldagi xar kanday etishmaslikni tuldiradi.
Uchinchidan,korxonalar xam uzining barcha maxsulotini iste’molchilarga sotishni kuzda tutmaydi, balki uning bir kismidan shlab chiqarish vositalarishaklida foydalanishi mumkin. SHunday kilib, agar tadbirkorlar axolining jamgarmalariga teng mikdordagi mablaglarni investitsiyalarga kuyishini kuzda tutgsa, ishlab chiqarish darajasi doimiy bulib koladi.
Iste’mol va jamgarma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad xisoblanadi. Lekin milliy daromad tarkibida tugri soliklar xam mavjud buladi. SHu sababli soliklar tulangandan keyin axoli kulida koladigan daromad iste’molchilik sarflari va shaxsiy jamgarma yigindisiga teng buladi. Iste’mol va shaxsiy jamgarmaning darajasi bevosita soliklar tulangandan keyingi kolgan daromad bilan aniqlanadi.
Demak, bu daromad iste’molning xam, jamgarmaning xam umumiy omili xisoblanadi.CHunki jamgarma daromadning iste’mol kilinmaydigan kismi xisoblansa, soliklar tulangandan keyingi daromad shaxsiy jamgarmani aniqlab beradigan asosiy omil bulib chikadi. Xar yilgi xakikiy iste’mol mikdori va soliklar tulangandan keyingi daromad O’rtasidagi fark shu yildagi jamgarma mikdorini aniqlaydi.
SHaxsiy daromaddan tashkari iste’mol va jamgarma O’rtasidagi uzaro bogliklikka ta’sir kursatuvchi boshka bir kator omillar xam mavjud buladi. Bu omillarning asosiylari kuyidagilar;
- uy xujaliklari jamgargan boylik darajasi;
- narxlar darajasi;
- narxlar, daromadlarva tovarlar taklifi uzgarishining kutilishi;
- iste’molchi karzlari;
- solik stavkalari uzgarishi.
3.Jamgarmaning moxiyati, omillari va samaradorligi
Jamgarish Iqtisodiyotdagi yalpi sarflarning tarkibiy kismlardan biri xisoblanib, investitsion xarakterdagi tovarlarga talab darajasini belgilab beradi. Investitsiyalar jamgarishning amalda namoyon bulish shakli bulganligi sababli dastlab taxlilni jamgarishning moxiyati, omillari va samaradorligini nazariy jixatdan asoslash bilan boglaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
