“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

3.Banklar va ularning turlari. Markaziy bank va uning pul siyosati. Banklar jamgarma sifatida topshirilgan mablaglar xisobiga sanoat, savdo korxonalariga va boshka turli tadbirkorlarga pul bilan kredit beruvchi hamda boshka pul bilan boglik munosabatlarni amalga oshiruvchi Tashqilotlardir, korxonalardir. Xozirgi zamonaviy banklarning tarixiy rivojlanishi va tarkib topishi xakida ikki xil muloxaza mavjud. Birinchi muloxazaga binoan, banklarning vujudga kelishi pulning oltin va kumush shakllari zarb etilgan davrdan boshlandi. Usha davr tadbirkorlari uz amaliy faoliyatlarida oltinni zargarlarga tilxat asosida topshirib, olingan tilxatlarni dastabki Qogoz pullar shaklida ishlata boshladilar. Zargarlar tilxat berib, oltinni uzlarida olib kolish asosida asta-sekin bankirlarga aylana boshladilar. Dastlabki vaklarda zagarlar tilxatni tulaligicha oltinga almashtiradilar. Vakt utishi bilan zargarlar uzlarida jamlanayotgan mablaglar kupligini paykashib, ma’lum ortikcha oltinni endi boshka shaxslarga muayyan evaz xisobiga topshira boshlaydilar. Bu xolat xususiy pul rezervlari asosida bank tizimining shakillanishiga olib keladi.
Ikkinchi muloxazaga asosan kishilik jamiyati tarixida xozirgi banklar faoliyatining dastlabki kurinishlari qadimgi Bobil, Misr, Gretsiya va Rim imperiyasi davlalarida shakllanadi. Dastlabki bank XVI asr O’rtalarida Italiyada Tashqil topib, ular turli mamlakatlar va shaxarlarning pullarini almashtirish vazifasini bajardilar. Mazkur banklarning bosh vazifasi pul mablaglarini kabul kilish va nakd pulsiz xisob-kitoblarni boshkarish buldi. Muayyan turdagi banklar asta-sekin Gollandiya va Germaniyada XVII asr boshlarida Tashqil topdi. Banklar, asosan, savdo va uning xisob-kitoblari bilan shugullanganlar. Usha paytlarda banklar sanoat kapitaliga xizmat kilmas va pul zarb etish (emissiya) bilan shugullanmas edilar.
Banklar vujudga kelishining dastlabki asoslari pul karz berish va pul almashtirish shaxobchalari bulib, ular asta-sekin kelajakda sudxurlik va keyinrok ssuda kapitalini shakllantirdilar. Mazkur ob’ektlarning paydo bulishi va rivojlanishi banklarning vujudga kelishiga olib keladi. Shunday kilib, banklarning vujudga kelishi, avvalo tovar-pul munosabatlarining taraqqiyoti maxsulidir. Ikkinchidan, banklarni barpo etishdan maksad - ishlab chiqarish jarayonini oxirigacha etkazishda, bir ishlab chiqarish tsiklidan ikkinchisiga bemalol utish uchun mablag bilan ta’minlashdir. Bir suz bilan aytganda sanoat kapitaliga xizmat kilish natijasida foiz keltiruvchi kapital va uning xarakat shakli - kredit tizimi vujudga keldi. O’zbekistonning bank tizimi ikki pogonadan iborat: