“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

A) Tashqiliy-iqtisodiy ;
B) Mulkiy munosabatlar va unga muvofik keladigan ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarga bulinadi.
Tashqiliy-iqtisodiy munosabatlar deb, ishlab chiqarish jarayonini Tashqil kilishda vujudga keladigan munosabatlarga aytamiz. Masalan: mexnat taksimoti (xar xil mexnat turlarini aloxidalashuvi), mexnat kooperatsiyasi (kup shaxslarni bir butun kelishilgan ishlab chiqarish jarayonida katnashishi), ishlab chiqarishning yiriklashuvi uning integratsiyasi (korxona, tarmok, mamlakatlarni xujalik nuktai nazaridan birlashuvi). Ushbu shakllar xar xil iqtisodiy tizimlarda mavjud buladi, xamma mamlakatlar Iqtisodiyotining elementi xisoblanadi. Demak, Tashqiliy-iktiodiy munosabatlar xar xil ishlab chiqarish usullarida umumiy mazmunga ega buladi.
SHuni e’tirof etib aytish kerakki, iqtisodiy tizimlar xar xil mezonlarga asoslanib, turlicha farklanadi.
Marks ta’limotida iqtisodiy tizimlar formatsiya deb karalib, mulkiy va sinfiy mezonlar asosida uning besh turi, ya’ni:
1. Ibtidoiy;
2. Kuldorlik;
3. Feodalizm;
4. Kapitalizm;
5. Kommunizm farklanadi.
AKSH olimi U.Rostou asos solgan “rivojlanish boskichlari” nazariyasida jamiyatning ikki, ya’ni an’anaviy va industrial tipiga ajratildi. SHunga asoslanib, iqtisodiy rivojlanish an’anaviy jamiyat, utkinchi jamiyat industrial jamiyatga utish, industrial jamiyat ommaviy iste’mol jamiyati, ya’ni turmush sifati bor jamiyat boskichlari ajratiladi. SHunday kilib, xozirgi paytda dunyo mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishida biz yukorida aytib utgan tizimlarni taxlil kilgan xolda tarakkiyotga turli yullar bilan erishmokdalarki bu mamlakatlar Iqtisodiyoti aralash Iqtisodiyotni Tashqil etadi.
Lekin, shunga qaramay xar kanday iqtisodiy tizimni moddiy asosini mulkchilik Tashqil etadi.
2. Mulkchilik munosabatlarining mazmuni.
Iqtisodiy munosabatlar markazida mulk va unga nisbatan vujudga keladigan odamlar qarashlari turadi. Mulkiy munosabatlar ishlab chiqarish munosabatlarining moddiy asosidir. Iqtisodiyot nazariyasining anashu adolatli xulosasi mamlakatimizda olib borilayotgan, taboro chuqurlashtirilib borilayotgan iqtisodiy islohotlarga ham singdirilmoqda.
Mulkchilik keng, serkirra tushuncha bulganligidan insoniyat kup asrlardan beri u xakida bosh kotirdi va uni izoxlashga xarakat qildi. Bu tushuncha kup iqtisodchi olimlar tomonidan turlicha talkin etilib, asosan, tankid kilindi. SHu bilan birga, shuni e’tirof etish lozimki, agar bir inson bir maxsulotga egalik kilsa, ikkinchi shaxs, albatta, bu imkoniyatdan maxrumdir. Demak, mulkchilik tushunchasi asosida tabiat emas, balki jamiyat, ijtimoiy munosabatlari yotadi. Iqtisodiy adabiyotda juda kup iktiodchilar mulkchilik xakida turlicha tushunchalarni e’tirof etmokdalar. Jumladan, «Iqtisodiy entsiklopediya»da: "Mulkchilik -bu, ishlab chiqarish, taksimot, ayirboshlash, iste’mol jarayonidagi ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlarining kishilar O’rtasida uzlashtirilishini ifodalovchi tarixiy uzgaruvchi ob’ektiv munosabatlar tizimidir" deyiladi.
A.Ulmasov, M.SHarifxujaevlar tomonidan chop etilgan "Iqtisodiyot nazariyasi" darsligida mulkchilik tubandagicha ta’riflangan: "Mulkchilik munosabatlari boyliklarni uzlashtirish xususidagi iqtisodiy munosabatlardir". Ta’rifdan kurinadiki, birinchidan, mulkchilik uzlashtirish bo’yicha munosabatlardir; ikkinchidan, tarixiy uzgarib boruvchi ob’ektiv munosabatlar tizimidir; uchinchidan, uzlashtirish ob’ekti sifatida ishlab chiqarish vositalari, iste’mol buyumlari, jamiyat boyliklari tushuniladi. Demak, mulkchilik va uning boshka jixatlari bulgan uzlashtirish, egalik kilish, foydalanish, tasarruf etish kabi munosabatlarni uz ichiga oladi.
Uzlashtirish- mulkdorning yaratilayotgan maxsulotni mulkdor sifatida (tula yoki kisman, yakka yoki birgalikda) uziniki kilib olishdir. Uzlashtirishning xarakteri va xususiyatlari mulk shaklida namoyon buladi.