“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Ishlab chiqarish xarajatlariga ta’sir etuvchi omillar.

Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishning asosiy yunalishlari va iqtisodiy samaradorlik.

Foydaning mazmuni.Foyda me’yori va massasi.

Zarar kurish va bankrotlik

. Foydaning taksimlanishi va ishlatilishi.

1. Korxonalar (firmalar) ishlab chiqarishning asosiy bugini ekanligi va ularning iqtisodiy tabiati.
Mamlakat Iqtisodiyotining bozor munosabatlari asosida rivojlanishi korxonalarning xam moxiyatini,jamiyatda egallagan o’rni va rolini tubdan uzgartirdi.Ular markazda chikariladigan karorlarni amalga oshiruvchi ob’ektlardan jamiyat xujalik xayotidagi asosiy sub’ektlarga aylandi.Xozirgi davirda fakat yirik korxonalargina emas,balki kuplab O’rta va kichik korxonalarning barchasi uzlariningiqtisodiy faoliyatlari bilan jamiyat Iqtisodiyoti da katta axamiyat kasb etmokda.CHunki xar kanday korxonalar uzlarining xujalik faoliyatlari bilan bozor munosabatlarini rivojlantiradilar hamda shu bilan birga bozor munosabatlarining rivojlanishi asosida esa uzlarining iqtisodiy faoliyatlarini yanada kengaytirish hamda takomillashtirib borish uchun foydalanadilar. YA’ni bir suz bilan aytganda tadbirkorlik faoliyatini yanada kengaytirib boradilar.SHuning uchun xam korxonalar faoliyatini aloxida va chukur urganish katta axamiyatga ega.
Korxona deganda nimani tushunamiz?
Korxona-ishlab chiqarish kuchlarining ma’lum tarixiy sharoitdagi amal kilish shakli bulib,ishchi kuchning ishlab chiqarish vositalari bilan kushilishi sodir buladigan ijtimoiy mexnat taksimotining birlamchi zvenosidir. SHunday ekan korxona birligidan, ma’lum ishlab chiqarish jarayonidagi mexnat kooperatsiyasini Tashqil etuvchi hamda umumiy iqtisodiy mafaatga karatilgan kishilarning birlashuvidir, ikkinchidan, bozorga maxsulot ishlab chikarihga karatilgan texnalogik birlikdagi ihlab chiqarish vositalarining kompleksidir.
Korxonalar ishlab chiqarish hamda Tashqiliy jixatdan doimo uzaro bogliklikka va mustakillikka egadir.Ularning bir-biridan mustakilligi korxonalarning asosiy belgisi bulib,u moddiy resurslarning mustakilligi hamda tula mustakil aylanihi, barcha xarajatlarni uz mablagi xisobiga amalga oshirishi,shuningdek ularning xar biri uzining aloxida maksadiga egaligi bilan xarakterlanadi. Korxonalarning mustakilligi deganda ularning mustakil bozor sube’kti sifatida doimo iqtisodiy erkin bulib, mustakil ravishda ish olib borishini tushunamiz. Korxonalar mustakilligi ularning iqtisodiy erkin bulishini takozo etib, uni kuydagilarda ifodalash mumkin:
1)U ijtimoiy mexnat taksimotida uz o’rniga ega va maxsus
vazifalarni bajaradi hamda uzi tanlagan faoliyat bilan shugullanadi;
2)U mulkchilikning muayyan obe’kti bulib,uning kulidagi resurslar va yaratilgan maxsulot biron bir mulk shaklida buladi hamda u mulk doimo korxona egasi tomonidan mustakil ravishda tasarruf etiladi;
3)Korxona jamoasi xam uzlarining umumiy manfaatlari yulida birlashib, mustakil ish bilan shugullanadilar.
Korxonalar uzlarining iqtisodiy tabiatiga kura birkancha
vazifalarni bajarishligini xam aytib ketish lozim;chunonchi korxonalar tuxtovsiz ravishda ijtimoiy ishlab chiqarishni taminlaidi va shu asosda jamiyat talablarini kondirish maksadida ijtimoiy maxsulot yaratadi;ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish asosi bulgan ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchidan samarali foydalnihni Tashqil etadi; shuningdek, insonlarni mexnatga bulgan extiyojini ta’minlaydi hamda barcha mexnat kiluvchilarni jamiyatni boshkarish ishiga jalb kilish.
Korxonalar mustakil va aloxidalik xarakterida bulishidan
kat’iy nazar, ular jamiyatidagi ijtimoiy mexnat taksimoti asosida doimo boshkalar bilan dialektik bogliklikda faoliyat kiladilar .Ular xech vakt bir-birlaridan ajralgan xujalik faoliyatini amalga oshirishi mumkin emas.Masalan,Toshkent aviatsiya ishlab chiqarish birlashmasi MDX mamlakatlaridagi 1200ta korxonalardan turli ash’yolar va detallar olib uzining ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshiradi. Demak, xar kanday korxonadagi mexnat hamda ishlab chiqarish jarayoni baynalmikal mexnatning tarkibiy kismi sifatida amalga oshadi.
Korxonalar uzlarining faoliyati soxasi va xtisoslashuviga kura sanoat ,transport, kurilish , aloqa,kishlok xujaligi ,savdo
tijorat, maishiy xizmat, madaniy xizmat, davolash, ukitish va xakozo turlarga bulinadi.
Korxonalar uzlarining moxiyatiga kura tula ma’noda erkin
sub’ekt bulishi kerak. Lekin O’zbekistonning uz mustakilligiga erishganiga kadar bulgan totalitar-rejali Iqtisodiyotda korxonalarning erkinligi cheklangan bulib,ular doimo davlat nazoratida faoliyat kilar edi. Respublikamizning uz mustakilligiga erishuvi hamda bozor Iqtisodiyotiga utishi natijasida kabul kilishgan korxonalar tugrisidagi qonunga kura ularning xukuk va mustakilligi hamda, shu bilan birga mas’uliyatlari xam aniq kilib berildi.

2.Korxonalarning Tashqiliy-xukukiy shakllari. Bozor Iqtisodiyotiga utish korxonalarning tula ma’noda tovar ishlab chikaruvchilarga aylanishini takozo kiladi.Bu korxonalar tugrisidagi qonunda xam aloxida kayd kilingan. SHunga kura korxonalar faoliyatini bozor Iqtisodiyotiga boskichma-boskich burib borishni ta’minlash uchun erkinlik darajalariga karab korxonalar uch toifada amal kiladilar:

1)Davlat buyurtmasi saklangan korxonalar;
2)Xam buyurtma,xam bozorga ishlovchi korxonalar;
3)Fakat bozorga ishlovchi korxonalar .
Ulardan birinchi hamda ikkinchi toifadagi koxonalar sekin-asta kiskarib,uchinchi toifadagi korxonalar esa kengayb boradi.
Korxonalarning mulkiy makomiga karab va xujalik yuritish uslubiga karab kuydagi turlarga ajratish mumkin.
1)Xususiy korxona (firma)lar:
2)mas’uliyati cheklangan korxona (firma)lar:
3)Mas’liyati cheklanmagan korxona (firma) va shirkatlar:
4)Davlat korxona (firma)lari:
5)Aralash korxonalar :
6)Korxonalar birlashmasi (konsortsium va kontsernlar)
7)Korxona (firma)lar shaxobchalari (bulinmalari) va vakolatxonalar.
Bu kursatilgan korxona turlarining bazilari uzlarining
shakliy hamda amal kilish faoliyatiga kura ijara korxonalari,kooperativ,xissadorlik,kollektiv korxonalari sifatida bulishlari mumkin.Bundan tashkari uzlarining ish kulamiga kura kichik biznes, O’rta biznes hamda yirik biznes korxonalariga ajratishi xam mumkin. Ularning xar birining mezoni kilib ulardagi ishlovchilar soni olinadi. YA’ni kichik biznes korxonalariga 100taga kadar ishlovchilar, O’rta biznes korxonalariga 500taga kadar ishlovchilar: hamda yirik biznes korxoanlariga esa 500dan ortik ishlovchilarga ega bulganlar kiradi.
Albatta, turli shakldagi mulkchilikda ularning xukuklari
teng bulsada, iqtisodiy va operativ-xujalik mustakilliklari
hamda ulardagi takror ishlab chiqarish xolati turli darajada buladi. SHuning uchun ularning bir-birlaridan iqtisodiy farklarini tushinib olishimmiz lozimdir.
1)Xususiy korxona (firma)-ayrim shaxs yoki oilaga karashli
bulib,u yakka xususiy mulk xisoblanadi.Bunday korxonalar asosan kishlok xujaligi va kichik biznes doirasida keng tarkalgandir. Bu turdagi korxonalar XIXasirda,ya’ni yirik mashinalashgan sanoat davriga kadar korxonalarning asosiy turi xisoblangan.
2)Ma’suliyati cheklangan firma-jamoa korxonasi,lekin uning mulki ta’sis etuvchilarning pay( xissa) mablagi asosida shakillanadi.Bunday korxona faoliyati uchun javobgarligi tuplangan paylar doirasi bilan cheklanadi.Daromadi esa ustav apitalidagi xissa-payga karab taksimlanadi.Pay egalari esa uni sotishi yoki sotib olish bilan uzgarib turishi mumkin.
Ma’suliyati cheklanagan firmalarning eng keng tarkalgan shakli aktsioner jamiyatlar yoki korporatsiyalardan iborat.Ular aktsiyadorlarning uyushmasi bulib,uning a’zolari biznes ishi yulida jamiyatga birlashadilar hamda jamiyatga kuyilgan kapitalga karab aktsiyalar (kimmatbaxo Qogozlar) chikaradilar aktsiyani sotib olganlar xissadorlarga aylanadilar va foydadan uziga tegishli divident olib turadilar.Bunday jamiyatlarning yopik va ochik turlari buladi.YOpik jamiyatning aktsiyalari fakat ma’lum gurux kishilari O’rtasida tarktiladi (masalan, korxona ishchi-xizmatchilari O’rtasida). Ochik jamiyatning aktsiyasi esa barcha xoxlovchilarga sotilishi mumkin.
3)Ma’suliyati cheklangan firma-odatda jamoa mulki xisoblangan korxonadir.Uning mulkiga sherikchilik yuli bilan egalik kilinadi. Bunday korxonaning faoliyati uchun barcha egalari javobgar xisoblanadi. Xozirgi davrda bunday firmalar asosan kichik biznes doirasida keng tarkalgan.
4)Davlat korxona (firma)lari-davlat mulki bulgan va uning
nazorati ostida ishlovchi korxonalardir.Bozor Iqtisodiyotida davlatning tadbirkorligi mavjuddir,shuning uchun xam bunday korxonalar xam mavjud buladi.Bunday korxonalar markaziy va maxalliy xokimiyatga karashli bulishi mumkin.Ular ijtimoiy ishlab chiqarishning eng muxim va ma’suliyatli vazifalarini bajarishga karatilgan korxonalardir. (masalan: mudofaa, aloqa transport va boshkalar).
5)Aralash korxonalar-turli mulk shakliga taalukli firmalar bulib, ular xususiy,davlat va jamoa mulkining aralash mablaglari asosida shakllanadi.Ular katoridan kushma korxonalar xam urin oladi,hamda ular milliy va xorijiy kapitalga tayanishi xam mumkin. Bunday korxonalarning kapitali xissadorlik koidasiga binoan Tashqil topib, foydasi xam shunga karab taksimlanadi. Unday korxoanlarga Asakada ishga tushgan O’zbekiston va janubiy Koreya kushma avtomobil korxonasi, Xorazimda kurilayotgan O’zbekiston va Germaniya kushma avtomobil korxonasi (Mersedes-Bents)ni va kator boshkalarni misol kilib kursatish mumkin.
6)Korxonalar birlashmalari (konsertsium va kontsernlar). Bulardan konsertsium korxonalarning vaktincha Tashqil etilgan birlashmasi bulib,uning ishtirokchilari uz mustakilligining saklab kolgan xolda ma’lum maksad yulida birlashadilar. Bunday birlashmalar odatda konsertsium moliyaviy ishlar yuzasidan tuzilib, unga davlat, banklar, moliya-investitsiya kompaniyalari, yirik firmalar, xar xil pul fondi Tashqilotlari uyushadi. Ular asosan katta pul talab kiluvchi ishlarni bajaradi.
Kontsern esa ishlab chiqarish, investitsiya, moliya, texnika va Tashqi iqtisodiy aloqalar soxasida birgalikda ish yuritshni kuzlovchi korxonalar birlashmasidir. Bunday birlashmalar bir tarmok doirasida yoki tarmoklararo (konglomerat) mikyosida Tashqil buladi.
7)Korxona (firma)lar shaxobchasi yirik korxonalarning tarkibiy kismi bulib turli joylarda ish yuritadi.Bunday korxonalar mustakil bulmaydi,balki bosh korxonaning bir kismi xisoblanadi. ular korxonalarning ish kulami xududiy jixatdan kengaygan sharoitda Tashqil etiladi. Ayniksa, bularning Tashqil etilishi xalqaro firmalarga xos bulib,ular turli mamlakatlar-da uz bulinmalarini ochadilar.
Bozor Iqtisodiyotiga utish sharoitida yukorida kayd kilingan korxonalar bozor munosabatlariga tortiladi. Ularning barchasi mustakil sub’ekt xisoblangan xolda bir-birlari bilan bozor orkali doimiy aloqada buladilar.
Korxonalar mulkiy makomidan kat’iy nazar ishlab chikaruvchilar jamoasi yoki uyushmasini Tashqil etadi.Jamoa a’zolarini birlashtiruvchi kuch ularning iqtisodiy manfaatlari bulib, fakat korxona doirasidagina, hamda korxona normal ishlagandagina yuzaga chikadi. Korxonalarining jamoasi uch toifa kishilardan Tashqili topadi:korxonaegalari, menejerlar (boshkaruvchilar) va yollanib ishlovchilar.Ularning xar kaysisi, albatda turlicha mulkiy mavkegaega.Ulardan, korxonadagi moddiy resurslar,yaratilgan barcha maxsulotlar va pul mablaglari tegishlidir.Korxonaning mulkiy makomiga kura mulk egalarining tarkibida menejerlar xam, ishchi xizmatchilar xam bulishi mumkin.
Korxona faoliyatida kapitaldan tashkari mexnat xam katnashar ekan, korxonaning foydasi xam mulk egalari hamda mexnat axli O’rtasida taksimlanadi.Albatta korxona egalari, mulkdorlar sifatida foydaning kattagina kismini oladilar, menejerlar hamda ishchi-xizmatchilar esa yollanib ishlovchilar sifatida ish xaki oladilar. Lekin menejerlar ish xakidan tashkari foydaning ma’lum kismini uzlarining tadbirkorlik faoliyatining maxsuli sifatida olishlari mumkin.SHuningdek korxona ishchilarining xam oladigan ish xaklari, albatta, korxona foydasi ortgan sari kuprok belgilanishi mumkin. Demak, korxona faoliyati bilan uning egalari,boshkaruvchilar hamda ishchi-xizmatchilarning manfaatlari uygunlashgan xarakterga ega. Bu esa, ularning barchasini manfaatlarini xam birlashtiradi va korporativ-guruxiy manfaatdorlikni yuzaga keltiradi. SHuning uchun xam korxonalarda ilmiy texnika yutuklarini ishlab chiqarishda tularok kullash, rekonstruktsiya ishlarini amalga oshirish, kupkina yordamchi va bir-biri bilan boglik bulgan operatsiyalarni tugridan-tugriTashqil etish hamda yakinlashtirish masalalari korxona tomonidan amalga oshirib boriladi.
Korxonalarning xukuklari hamda vazifalari masalasi turli
mamlakatlarda hamda turli davrlarda turlicha xal etilib keldi. Ayniksa sovet xokimiyati davrida korxonalarning iqtisodiy moxiyati,xukuklari hamda vazifalari asosan davlatning manfaati nuktai-nazaridan kelib chikkan xolda Tashqil etildi va shakillandi.
Bu esa sekin-asta moddiy manfaatdorlikni hamda iqtisodiy rivojlanishning ildiziga bolta urilishiga olib keldi. Korxonalarning iqtisodiy faoliyatida ma’muriy-buyruk metodini tula tarkib topishiga olib keldi.