4. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.
Milliy boylik insoniyat jamiyati tarakkieti davomida ajdodlar tomonidan yaratilgan va avlodlar tomonidan jamgarilgan moddiy, nomoddiy va intellektual boyliklar hamda tabiiy boyliklardan iboratdir. Milliy boylikning bir kismni inson mexnatining natijasi xisoblasak,boshka kismi tabiat boyliklaridan iboratbuladi.SHunday ekan milliy boylik ukeng ma’noda uz ichiga nafakat moddiy va nomoddiy ne’matlar, yaratilgan san’at asarlari,intellektual saloxiyatni balki barcha tabiat resurslari va boyliklari hamda takror ishlab chiqarishning tabiiy iklim sharoitlarini xam oladi.Miliy boylikning bu barcha tarkibiy kismlarini mikdoran, Qiymat ulchovlarida xisoblab chikish bir kator ob’ektiv sabablarga kura ancha kiyin,jumladan uning tabiat in’omlaridan iborat kismi inson mexnatining natijasi xisoblanmaydi va Qiymat ulchovlariga ega emas. SHu sababli iqtisodiy taxlil amalietida milliy boylik insoniyat mexnati bilan yaratilgan va takror ishlab chikarilishi mumkin bulgan barcha moddiy boyliklaridan iborat buladi.Milliy boylikning bu kismi milliy iqtisodiet rivojining butun tarixi davomida doimiy takrorlanib turuvchi ishlab chiqarish jaraenining,umumiy natijasi sifatida chikadi va moddiy buyumlashgan shaklda namoen buladi.U kishilarning kuplab avlodi mexnati natijasi xisoblanadi.
Aytilganlardan kelib chikib,milliy boylikni shartli ravishda kuyidagi uchta yirik tarkibiy kismlarga ajratish mumkin:
1.Moddiy buyumlashgan boylik.
2.Nomoddiy boylik.
3.Tabiiy boylik.
Moddiy buyumlashgan boylik oxiri okibatda ishlab chiqarishning,unumli mexnatining natijasi xisoblanadi.U ishlab chiqarish yaratilgandi maxsulotlarning joriy iste’mol kilishdan ortikcha kismini jamgarish okibatida vujudga keladi va usib boradi.
Ammo moddiy buyumlashgan boylikni kator yillardagi yillik yalpi maxsulotlar yigindisi sifatida tasavvur kilish notugri bulur edi.CHunki bu boylikning bir kismi xar yili ishdan chikarib, kaytadan yangilanib turadi (ishlab chiqarish vositalarining, iste’mol buyumlari). SHu sababli ishlab chiqarish vositalarining o’rnini koplash bilan bir vaktda yalpi maxsulotning fakat bir kismi moddiy buyumlashgan boylik sifatida jamgarilib boriladi. Demak, koplash fondi va moddiy buyumlashgan boylikning usishi yalpi milliy maxsulot xisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning inson mexnati bilan yaratilgan moddiy kismi Qiymat shakligaega bulib, tarkibiy tuzilishi bo’yicha kuyidagilarni uz ichiga oladi:
-ishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapital (fondlar).
Bular butun milliy boylikning tarkibida ancha katta salmokka ega bulgan hamda uzining texnikaviy darajasi bo’yicha yalpi milliy maxsulotning usish imkoniyatini belgilab beradi:
-noishlab chiqarish xarakteridagi asosiy kapitalning bu turiga mamlakatning uy-joy fondi, ijtimoiy madaniy xarakterdagi ob’ektlar kiradi.
-aylanma kapital (fondlar), milliy boylikning bu kismi mexnat predmetlaridan iborat bulib, asosiy kapitalning taxminan2 kismini Tashqil kiladi.
-tugallanmagan ishlab chiqarishning moddiy-buyumlashgan kismi. Ular ishlab chiqarish boskichida mexnat jaraeni ta’siri ostida bulib, potentsial tayer maxsulot xisoblanadi.
-moddiy zaxiralar va extiejlar.Bunga muomala boskichdagi moddiy zaxiralar,davlat extiejlari va rezerv fondlari kiradi.Moddiy zaxiralar iqtisodietda ruy berishi mumkin bulgan va oldindan bilib bulmaydigan favkulotda xolatlarda foydalanish maksadida ishlab turiladi.
Davlat extiejlariga oltin zaxiralari, sugO’rta va mudofaa extiejlari uchun zarur zaxiralar kiradi.
-axolining uy, tomorka va erdamchi xujaligida jamgarilgan mol-mulki.
Moddiy buyumlashgan boylik tarkibiy kismlarining mazmuni va ularning salmogi uzgarishsiz kolmaydi. Asosan fan-texnika tarakkieti sharoitida moddiy, buyumlashgan boylik tarkibida yirik uzgarishlar ruy beradi. Sanoat tarmoklarining asosiy kapitali tez kupayadi va yangilanadi, noishlab chiqarish soxasining asosiy kapitali tarkibida ilmiy, ukuv, soglikni saklash muassasalarining ulushi tobora kuprok xissasini egallaydi. Tabiiy resurslarni iqtisodiy faoliyatga jalb kilish sur’atlari usib boradi.
Moddiy buyumlashgan boylik usishining asosiy omillari sifatida kuyidagilarni ajratib kursatish mumkin:
-mexnat unumdorligining usishi:
-ishlab chiqarish samaradorligining ortishi:
-milliy daromadda jamgarish normasining ortishi.
Moddiy buyumlashgan boylik ishlab chiqarishning natijasi va shart–sharoiti xisoblanadi. Buning ma’nosi shuki, bir tomondan maxsulotdan milliy boylik tomon xarakatda boylikning iste’mol kilingan kismining koplanishi va uning kupayishi ruy beradi. Boshka tomondan milliy boylik ishlab chiqarishning moddiy shart-sharoiti,uning moddiy texnikaviy asosi xisoblanadi. Bunda ishlab chiqarishning usish sur’ati va mikesi boylikdan foydalanish xarakteriga boglik buladi.
Moddiy buyumlashgan boylik oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarishdan farklansada. Xar ikkalasi xam yalpi milliy maxsulot xisobiga amalga oshiriladi.
Milliy boylikning boshka kismi tabiiy boyliklar ishlab chiqarishning shart-sharoitini va inson faoliyatining Tashqi muxitini Tashqil kiladi. Tabiiy boylikning vujudga kelishi insoniyat jamiyatiga boglik emas, u tabiat qonunlari asosida ruy beradi.Foydali kazilma boyliklar, urmonlar,suv,va er resurslari xuddi shunday vujudga kelib ishlab chiqarishdan tashkarida turadi.
Tabiat in’omlari uzlarining dastlabki kurinishida tabiiy boylik bulib, shu xolatida inson faoliyatining natijasi xisoblangan ijtimoiy boylik tarkibiga kirmaydi.Buning ma’nosi shuki, tabiiy boyliklar jamiyat uchun fakatgina potentsial boylik xisoblanadi. Ular real boylikka inson mexnatining ta’siri okibatida aylanadi.
