“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

5. Bozor tushunchasi. Bozorning Tashqil topish shart – sharoitlari, asosiy belgilari va vazifalari.
Bozor tushunchasi uzining kelib chikishi bo’yicha nixoyatda qadimiy xarakterdagi tarixiy tushuncha bulib, uning negizida ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi hamda uning natijasida ijtimoiy mexnat taksimotining amalaga oshuvi hamda chukurlashuvi mulkchilik munosabatlarining kelib chikishi hamda takomillashib borishi yotadi. Ayribosh kilishning tarixiy rivojlanib borishi natijasida tovar pul munosabatlarining tamoillashib borishi bozorning vujudga kelishi sabab buldi.
Bozor tushunchasi turli olimlar tomonidan xilma xil talkin kilinadi. Jumladan bir gurux olimlar tomonidan «Bozor - bu tovar ishlab chiqarish va muomala qonunlari asostda Tashqil etilgan ayriboshlash ya’ni tovar ayriboshlash munosabatlarining yigindisidir», Iqtisodiyot (darslik) A.S.Bulatov taxriri ostida. M. 1995, deb ta’kidlansa, boshka bir gurux iqtisodchi olimlar «Bozor – bu, sotuvchilar va sotib oluvchilar yortasidagi uzaro xarakat mexanizmi, ya’ni talab va taklif munosabatdir» deb ta’kidlaydilar. Uchinchi gurux olimlar esa, «Bozor – bu , mexnat maxsulotlarini ayriboshlashga asoslangan iqtisodiy mexanizmning markaziy kategoriyasidir. Bunda inson faoliyatining maxsuli bulmish maxsulotlar, tovarlar, xizmatlar va resurslarni ayriboshlashda ishlab chikaruvchi va iste’molchi O’rtasida sodir buladigan ishlab chiqarish munosabatlari tushuniladi», Pashkus YU.V. Bozor va uning tuzilishi «Iqtisodiyot» 1991 yil 35 bet deb ta’riflaydilar.
YUkoridagi turli ta’riflardan xam ma’lumki, bozor uzining paydo bulishi va rivojlanib borishi jixatidan uta qadimiy xisoblanadi va uning tula shakllanishi kishilik tsivilizatsiyasining juda katta tarixiy davrini uz ichiga oladi. Bozor tushunchasini moxiyati qadimgi dexkonchilik jamoalari, kuldorlik va feodal tuzimlari tovar - pul muomalasi munosabatlari bilan chambarchas kushilib usib bordi hamda XIX asrga kelib kapitalizm sharoitidagi erkin rakobatga mos xolda shakllandi. Aynan erkin raobatga asoslangan tovar ishlab chiqarish bozorni tovar - pul munosabatining aloxida va keng soxasiga aylantirdi.
Demak, xar kanday bozor asosida avvalo tovar ishlab chiqarish ya’ni ishlab chiqarish jarayoni va u bilan boglik bulgan munosabatlar anglanadi, shuningdek tovarlarni ayriboshlash munosabatlari, sotuvchi va xaridor utrasidagi erkin oldi - sotdi munosabatlari gavdalanadi, kolaversa unda barcha tovarlar va xizmatlar pul vositasida ayribosh kilinadi. Bulardan shunday xulosa kilish mumkinki, bozorning Tashqil topishi shart sharoitlariga asosan ijtimoiy mexnat taksimoti, uning asosida mulkichilikning paydo bulishi va ayribosh kilishning muntazam xarakterida karor topishini kursatishimiz mumkin.
Xar kanday tula konli bozor uzining moxiyatiga kura kuyidagi asosiy belgilarga egadir:
1. Bozorda ishtirok etuvchi barcha sub’ektlarining mustakilligi va ularning bozorga erkin kira olishi va uzlari xoxlagan darajada ishtirok kila olishi, ya’ni bozorning xar bir sub’ekti tula iqtisodiy erkin bulishi lozim. Xar kanday ta’zyik yoki noiqtisodiy munosabatlar bozor uchun yot bulishi lozim
2. Bozorda ishtirok kiluvchi xar kanday sub’ektlari teng xukukli bulishi lozim. Bunda davlat mulki, xissadorlik, xususiy, kushma korxonalar mulki bulishindan kat’iy nazar, barcha tovar ishlab chikaruvchilar bozorda teng bulishlari shart. Bozorda ma’lum bir mulk shaklining, ikkinchi mulk shakliga nisbatan imtiyozli bulishi rad etiladi.
3. Bozorning barcha sub’ektlari uzaro erkin rakobat olib bora olishi. Bunda rakobatning xar kanday noqonuniy turlari, shakllari va usullari kullanmasligi lozim. Fakat erkin rakobatgina xukumron va keng kullanilishi lozim.
4. Barcha tovarlar va xizmatlarga baxolar erkin urnatilishi, ya’ni bozorning uzi bunday baxolarning shakllantirishi lozim.
5. Bozorning asosiy belgilaridan yana biri shuki unda xar bir sub’ekt yukori ma’suliyatni doimo va xar vakt sezib turadi. Erkin rakobat xar bir bozor katnushuvchisining uz kuladigi tovarlarni sotishdan, ishlab chiqarishdan, ma’lum tovar pul munosabatlari olib borishdan yukori samara olishga majbur kiladi. Agarda bunday bula olmagan takdirda u tez orada bozor uz mavkeini yukotadi hamda boshkalar tomonidan sikib chikariladi. SHuning uchun u doimo uzida kuchli ma’sultyatni sezib turgan xolda bozorda ishtirok kiladi.
YUkorida kayd kilingan bozor belgilarining kaysi biri amal kilmasa, yoki buzilgan takdirda bozorning moxiyati buzilgan buladi.
Bozor uzining moxiyatiga kura bir kancha vazifalarni bajaradi:

1. 
   Bozor rakobat mexanizmi orkali barcha resurslarni ya’ni xoxshiga mos xolda taksimlaydi.
   
2. 
   Ishlab chikaruvchi bilan iste’molchini uzaro boglaydi. Ular bir birlarini bozor orkali bozorda topadilar.
   
3. 
   Ishlab chiqarish xajmini hamda tuzilishini bozordagi baxo orkali tulovga kobil talabga nisbatan muvofiklashtiriladi.
   
4. 
   Bozor zarar xisobiga ishlayotgan va rakobatga dosh berolmagan korxonalarni yuk kilib, ishlab chiqaruvchilarni filtratsiya kiladi va Iqtisodiyotni soglomlashtiradi.
   
5. 
   Bozor iste’molchining extiyojlarini uz daromadi va baxolariga mos keladigan tuzilishini va mikdorini tanlashga majbur etadi.
   
6. 
   Bozor erkin rakobatni rivojlantirish asosida monopoliyaga qarshi kurash vazifasini bajaradi.
   
7. 
   Bozor baxolari orkali iqtisodiy axborotni namoyon etib, bozordagi tovarlarning narxlari, mikdori, sifati hamda ishlab chiqarish xarajatlari iste’molchi uchun foydali jixatlari xakida ma’lumot beradi.
   

Umuman bozor uzining turli mexanizmlar orkali ishlab chiqarishning va shu asosida jamiyat moddiy va ma’naviy turmush darajasini tezrok usib borishini taminlaydi.
2.Bozorning iktsodiy moxiyati bo’yicha sub’ektlari va ob’ektlari bo’yicha hamda geografik joylashuvi bo’yicha tuzilishi.
Bozorlar uzining turli jixatlariga kura xar xil bozor turlariga va turlicha tuzilishga ega buladi.
Avvalo bozor uzining iqtisodiy moxiyatiga ya’ni amal kilish xususiyatga kura uch turga bulinadi.
1. YOvvoyi (asov stxiyali) bozor;

1. 
   Tartibli boshkariladigan bozor;
   
2. 
   Erkin (madaniylashgan) bozor.
   

YOvvoyi bozorda bozor mexanizmlari xali tula shakllanmagan tovar pul munosabatlari buzilgan hamda ishlab chikaruvchilar va iste’molchilar O’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar xam bozor belgilari xam tula shakllanmagan buladi, natijada ishlab chiqarish va iste’mol utrasidagi mutanosibliklar buzilib inflyatsiya darajsi uta yukori darajada amal kila boshlaydi. Biz yukorida aytib utgan yovvoyi (asov) bozordagi barcha iqtisodiy munosabatlar stixiyali tarzda amal kiladi.
Tartibli turida esa bozorlar davlat tomonidan katiy nazorat ostiga olingan unda ishlab chiqarishni xajmi, tarkibi, iste’molchilarning talabi baxolar asosan davlat tomonidan kat’iy reja asosida Tashqil etilgan buladi. Kimning kanday maxsulot va kancha ishlab chiqarishi kimga sotishi va kanday baxoda sotishi asosan avvaldan belgilangan buladi. Xar kanday manfaatlar davlat manfaatiga buysundirilgan buladi. Boshkariladigan bozorda esa davlatning Iqtisodiyotga aralashuvi mavjud bulib, Iqtisodiyotni soliklar tizimi va byudjet asosda boshkaradi. Bunday bozorda dvlat bozor Iqtisodiyotini Tashqil kilish uchun xukukiy qonun koidalarini ishlab chikadi, monopoliyaga qarshi kurash tadbir choralarini kullaydi, Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradi, axolini sotsial ximoyalash choralarini amalga oshiradi.
Erkin (madaniylashgan) bozorda, bozor mexanizmlari talab taklif, rakobat, baxolarning liberallashuvi erkin amal kiladi. Davlatning bozorga aralashuvi kisman kamayadi. Aralash Iqtisodiyot amal kila boshlaydi.
Davlat asosan biz yukorida aytgan Iqtisodiyotini Tashqil kilish uchun xukukiy qonun koidalarini ishlab chikadi, monopoliyaga qarshi kurash tadbir choralarini kullaydi, Tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiradi, axolini sotsial ximoyalash choralarini amalga oshiradi.
Bozor uzining geografik tuzilishi bo’yicha uch turga bulinadi:

1. 
   maxalliy bozor, bu xar bir shaxar , kishlok va guzarlardagi bozorlar.
   
2. 
   Milliy bozor, bu ma’lum bir xududga joylashgan uzining fukarolari uchungina emas balki kushni mamlakatlar fukarolari kelib savdo kiladigan bozorlar.
   
3. 
   Jaxon bozori, bu ma’lum bir jaxonning rivojlangan davlatlarida Tashqil etilgan bulib, tovarlarning, andozalar va shartnomalar asosida amalga oshiradigan bozor.
   

Bozorning ob’ekt jixatidan turlari:

1. 
   Ishlab chiqarish vositalari va iste’mol tovarlari bozori;
   
2. 
   Xizmat kursatish bozori;
   
3. 
   Mexnat bozori;
   
4. 
   Moliya bozori;
   
5. 
   Intektual bozor; va xokazolar.