“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

3. Inflyatsiyaning moxiyati, kurinishlari, sotsial iqtisodiy okibatlari.
Kelib chikishiga kura inflyatsiya pul xarakatiga boglik bulgan iqtisodiy xodisalar. Inflyatsiya Iqtisodiyot organizmining barcha jarayonlarida ogir okibatlarni keltirib chikaradi. Ishlab chiqarishni kamrab oladi, ist’emolni kiyinlashtiradi va xakozo.
Inflyatsiya ayrim xollarda yuzaki karaganda fakat salbiy okibatlarga sabab bulmay balki ma’lum bir ijobiy natijalarga xam sabab bulgandek kurinadi, Asrimizning 60-70 yillarida jaxonning kator mamlakatlarida ochik inflyatsiya xukm surib, baxolarning tuxtovsiz usib borishiga, bozor mexanizmining kur-kurona jiddiylashib borishiga, tovar muomalasini ragbatlantirishga, ishlab chiqarish va axoli bandligining usishiga sabab buldi.
Jaxon iqtisodyotining tajribasiga kura bunday xol fakat bir yoklamaligi bilan iqtisodiy xayotga chinakamiga juda katta salbiy ta’sir kursatadi. Bu xolatlar inflyatsiyani nikoblab, uning yanada ogir utishiga sabab buladi. Inflyatsiya mexanizmida aslida ijobiy belgilar yuk. Inflyatsiya fakat salbiy xarakterdagi mutlok yomon xodisadir. Inflyatsiya tuzalmaydigan va tuzalishi kiyin ijtimoiy xodisadir. Xozirgi kunda jaxon Iqtisodiyoti uz moxiyatiga kura inflyatsiyaga yuldoshdir.
Inflyatsiya keltirib chikaradigan ob’ektiv omillar iqtisodiy –ijtimoiy tizim xarakteridadir.
1.Davlat byudjeti xech kachon defitsitsiz bulmaydi
2.Markaziy bank kiska muddatli pul siyosatini yuritadi.
3.Markaziy bank davlatning xoxishi boyicha markaziy pul tartibini bajaradi, demak, monopol xukmronligi urnatiladi. Natijada pul massasi birdaniga muomilaga chikariladi. Markaziy bank pulni chikarmaslikni ta’minlay olmaydi va pul bozorini rakobatli xal kilish kiyindir.
4.MakroIqtisodiyotda investitsiya iste’moli va jamgarma taklifi nisbatini urganish kiyindir.
5.Davlat inflyatsiyani bartaraf kilish uchun daromadni taksimlashga aralashmasligi lozim. Bu amalda mumkin bulmaydi.
6.Insonlar soglom bozor psixologiyasi bilan tarbiyalangan bulishlari va inflyatsiyadan ozod bulishlari lozim. Oddiy mexnatkash inflyatsiyani keltirib chikishdan yirok, unga sababchi bulolmaydi, chunki u pul muomalasini kila olmaydi.
Inflyatsiyani keltirib chikaruvchi, uning aybdori davlatdir. Inflyatsiya jarayoni ikki yunalish boyicha rivojlanadi. Agar makroiqtisodiet talabga karab baxo doimo oshib borishi bilan rivojlansa yopik, buysundirilgan inflyatsiyadir. Ochik inflyatsiya makroIqtisodiyot soxasiga oid bulib, xalq xujaligi indeksi usib borishi bilan xarakterlanadi. Ammo, xar kanday mamlakat iqtisodida ayrim tovarlar bozorlarida baxolar pasayishi namoyon buladi. Sababi, ochik infllyatsiya bozor mexanizmini buzmaydi, bular ishlab turadi, yangi baxolar uchun sharoitlar etila boshlaydi, kengaytirilgan ishlab chiqarish va taklif ragbatlantiriladi. Ochik inflyatsiya mexanizmida iste’molchilar va ishlab chikaruvchilar psixialogiyasi deformatsiyasi muximdir. Inflyatsiya sharoitida iste’molchida shunday fikr xukmronlik kiladi: tovarlar va xizmatlar baxosi xech kachon pasaymaydi, balki ortib boradi. Natijada iste’molchi uzi daromadning katta kismini kundalik extiyojlari uchun sarf kila boshlaydi. Baxo usib borishi bu farkni jiddiylashtiradi. Iste’molchi yanada kuprok daromadini iste’mol uchun sarf kila boshlaydi. Bu uz navbatida, talabni kuchaytirib, tovar baxosi usishi uchun sharoit kuchaytiradi.
Okibatda iste’molchi tovar baxolarining usib borishiga yordamlashada va uz navbatida: inflyatsiyani kuchaytiradi. Daromadning kup kismi iste’molga ishlatiladi, ikkinchi tomondan, jamgarma uchun mablag kismini kamaytirib yuboradi. Kredit uchun mablag etmaydi. Investitsiya usishi uchun, taklifni usishi uchun tusik vujudga keladi. Kapital mablaglarni moliyalash kiyinlashib, tovar massasini kupaytirish sekinlashadi va inflyatsiya jarayoni yanada chukurlasha boradi. Agar tovar chikaruvchila va sotuvchilar uz maxsulotlari baxosi yanada oshib borishini kutib, sotuvni sekinlashtirsalar, bir tomondan inflyatsiya kuchayadi, ikkinchidan, sotuvchilar bankrot bulishi mumkin. Ochik inflyatsiya asosida ishlab chiqarish xarajatlari va baxoning uzaro aloqasi masalasi muximdir. Ish xaki – baxo spirali tartiblashtirishni takazo etadi. Tovar baxolarini usib borishi mexnatkashlarning ish xakining oshib borishini xam takazo etadi. Natijada inflyatsiya yanada kuchayadi va chukurlasha boradi. Bu vaziyatda kasaba uyushmalari uz a’zolari ish xaki usishini talab kilib chikishlari, ish tashlash, biznesga ta’sir etish, davlatga qarshilik kursatish kabi tadbirlari ikki tomonlama xaklidir. Maxsulot ishlab chiqarish kiyinlashib, tovar Qiymati ortib boradi. Bu esa baxoning usishiga va kuzlangandan kam maxsulot yaratishga sabab buladi, inflyatsiya yanada kuchayadi.
Davlat bozordagi inflyatsiya tangligini kurib, inflyatsiyani keltirib chikargan sabablarga axamiyat bermay, balki okibatlarga katta e’tibor berib, inflyatsiya sabablarini bartaraf kilish uchun muntazam shugullanish o’rniga uning belgilarini yukotishga xarakat kiladi. Masalan, vaktincha axoli daromadlari va baxolar chegaralanadi, ularning yukori chegaralari belgilanadi va xokazo. Buysindirilgan inflyatsiyani asosiy belgilari davlatning u yoki bu tartibda baxoni tartiblashtirish bulib, baxo mexanizmini deformatsiyaga olib keladi. Mazkur inflyatsiyaning davom etishi va iqtisodini kamrab olishi darajasi davlatning tartiblashtirish siyosati kullansa, bu iqtisodning deformatsiyasi emas, balki bozor tizimining buzulishidir. Buysundirilgan inflyatsiya davlat tomonidan belgilangan baxolar bilan inflyatsion talabni muvofiklashttiruvchi taklif O’rtasidagi usishdir. “Kulanka” iqtisod tovarlariga iqtisodiy manfaat asosida uz baxolarini urnatadi va tovarlar taksimoti jiddiyligini kuchaytiradi. Buysundirilgan ishlab chiqaruvchilarning investitsiya jarayoni amalaga oshirish, ishlab chiqarishni kengaytirishlarga tuskinlik kiladi. Baxo maxsulotga bulgan talab darajasini tula ifodalay olmaydi. Natijada axoli kaysi, kanday maxsulot va xizmatlargamuxtojligini bilib olish kiyinlashib, ishlab chikaruvchilar kapital mablaglarni kaysi soxalarga ishlatishlarini bilmaydilar. Tarmokla boyicha mexnat resurslarini taksimlanishi avvaldan ravshan bulmaydi. Natijada inflyatsiya kuchayadi. Buysundirilgan inflyatsiya mexanizmlari ishlab chiqarishga boglikdir. Iste’mol tovarlarni Qiymatlashtirib borishning natijasi bulgan maxsulot takchilligi okibatidla iste’molchilarp uzlarini nima kutayotganini bilmaydilar. Kecha sotib olgan tovarning bugun shu baxoda sotib ololmasligi iste’molchilar iste’molining jiddiylashishiga olib keladi. Ayniksa , bu xolat sobik SSSR iqtisodida sodir buldi.
Inflyatsiyaning vujudga kelish shart – sharoitlari:
a) inflyatsiya pul bozorida vujudga kelib, davlatning notugri siyosati tufayli pul mikdorini belgilovchi markaziy bankning mavjud tovarlar massasidan ortikcha pulni muomalaga chiqarishdir.
Davlat ishlab chiqarishni rivojlantirish va byudjetdagi takchilliklarni berkitish uchun iqtisodiy asoslanmagan pul siesatini yuritishga xarakat kiladi. Kundalik muammolarini tezrok xal kilish maksadida davlat markaziy bank muomalada pul mikdori kupayadi. Sobik SSSR da , avvalo, mustakil markaziy bank va zamonaviy bank tizimi yuk edi. Davlat banki moliya ministrligiga tamoman buysungan bulib, xokimiyat xoxlaganicha pul emissiyasini amalga oshirdi, ulkan mikdordagi kredit karzni kechib yubordi. Okibatda inflyatsiya chukur ildiz otdi. Uni soglomilashtirish juda uzok muddatni uz ichiga oldi.
b) markaziy bank karzlarining muttasil kapayib borishi;
v) xalq xujaligini xarbiylashtirish;
Agarda davlat byudjetida takchillik bulsa, xar kancha moliyalash bilan xam inflyatsiyani bartaraf kilish mushkul. Inflyatsiya tezligi takchilligini berkitishga urinishga boglik. Emissiya kilinmagan xar bir ortikcha pul muomiladagi pul massasi ortikchaligi orkali ustiradi va talab hamda taklif axli ayanchli axvolga tushadi.
g) markaziy bankda davlat karzlarining muttasil kupayib borishi.
Davlat markaziy bankdan karz oladi, turli zayomlar chikarib, ma’lum mikdordagi pul resurslarining investitsiya uchun ishlatishga xalakit kiladi. Davlat kimmatbaxo Qogozlarini emissiya kilishi, ularning kadri pasayishiga olib keladi;
d) Xalq xujaligini xarbiylashtirish, sanoat kompleksining nixoyatda kuchayishi davlat byudjetining xarajatlar kismida vaziyatni ogirlashtirib yuboradi. Takchillik kuchayadi, natijada inflyatsiya bosimi kuchayadi. Xarbiy sanoat kompleksi kupalab moddiy intelektual va boshka resurslarni iste’mol kilib, axoli iste’mol buyumlarini ishlab chiqarishga salbiy ta’sir kursatadi. Nomutanosiblik kuchayadi. Xarbiy sanoat kompleksi fakat iste’molchidir. Kuplab moddiy ne’matlarni iste’mol kilib, jamiyatning kuplab boyligini isrof etadi. Monopoliyalar amalda inflyatsiyani boshlamaydi, ammo uni davom ettirib kuchaytiradilar. Monopoliyalar bozorda uz xukmronligik pozitsiyasini saklab kolish uchun maxsulotlarni yukori baxolarda ushlab turishga xarakat kiladilar. Natijada ishlab chiqarish xajmi va maxsulot taklifi kamayadi. Bu esa umumiy talab va taklif nisbatiga salbiy ta’sirini kursatadi. Ularning yanada muvofik bulishini mukammallashtiradi.
Inflyatsiyaning asosiy omillari yigilib bir – birini tuldirib, milliy iqtisodni kamrab, chimrab oladi.
Iqtisodiy inflyatsiya bilan zararlanishi birinchi navbatda ishlab chikaruvchilar xay’atining sifat darajasini pasaytirib yuboradi. Bu turli shakllarda sodir buladi. Avvalo, bu axoli shaxsiy jamgarmalarining real Qiymatini pasayishida kurinadi. Agar inflyatsiya ochik xarakterga boglik bulsa tovarning baxolarini tuxtovsiz kimmatlashtiradi. Axolining xarid kobiliyati yanada pasayadi. Bu xolda jamgarmasiga uy, er uchastkasi, oltin va boshka tovarlarni sotib olgan mexnatkashlar katta zarar kurmaydilar. Inflyatsiya okibatida axoli tez orada sotsial tabakalarga bulinib, moddiy tengsizlik chukurlashadi. Axolining zarur iste’mol buyumlari narx – navosi kutarilishi kambagal oilalar turmush darajasini tugridan – tugri pasaytirdi. Boylarning esa fakat jamgarmalarni kiskartirishlariga sabab buladi, xolos. Inflyatsiya mexanizmida daromadlarning adolatsiz kayta taksimlanish qonuniyati mavjuddir.
Inflyatsiya ishlab chiqarishga xam salbiy ta’sir etadi. Buysundirilgan inflyatsiya davomida davlatning inflyatsiyaga qarshi tadbirlari ayniksa, kompensatsiya ishlab chikaruvchilar O’rtasida tengsiz va adolatsiz taksimotni kuchaytiradi, daromadlar tuzalishini buzadi. Mexnatga bulgan stimullarini pasaytirib kuchsizlantiradi.
Inflyatsiya sharoitida soliklar tizimi foydaning ancha kismini byudjetga chegirishi okibatida biznesga mablag mikdorini kamaytirib, fan – texnika vositalaridan foydalanishga yul kuymaydi. Inflyatsiya uzok davom etishi butun iqtisodning boshkaru asoslarini izdan chikarib, fakat pullarningina emas, balki butun boshkariladigan bozor obruyini tushiradi.