"ishlab chiqarishda boshqaruv" fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

 
5-MAVZU. Sanoat ishlab chiqarishini prognozlash va rejalashtirish. 
 

---

35 
Reja: 
5.1. Rejalashtirish va prognozlashning mohiyati, ahamiyati va vazifalari 
 
5.2. Rejalashtirishning tamoyillari va usullari 
 
5.3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rejalar tizimi 
 
5.4. Ishlab chiqarish rejasini tuzib chiqish va tasdiqlashni tashkil etish 
 
5.5. Rejalashtirishni takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari 
 
Uslubiy ko’rsatmalar 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona ishlab chiqarish dasturini kuzatayotganimizda 
biz ya’ni, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi tuzilgan to‘g‘ridan – 
to‘g‘ri shartnomalarni, davlat buyurtmalari va albatta ishlab chiqarish imkoniyatlarini 
va resurslarni hisobga olishimiz kerak. Shunday ekan, rejalashtirishning 
metodologiyasini tuzukroq o‘rganish, shu bilan birga uni takomillashtirish kerak. 
Ishlab chiqarish dasturlarini amalga oshirishning va tadbiq etilishi masalasining 
echimini topishda marketing, uning usullari, uslublar va qatoiy o‘rnatilgan hollarda 
foydalanishimiz 
qo‘l 
kelishi 
mumkin. 
Rejalashtirish 
metodologiyasining 
takomillashtirish, yaoni uning ishlab chiqarish usullari va uslublarini ta’minlash 
hozirgi sharoitda korxonani rivojlantirish rejalarini tuzish borgan sari katta ahamiyatga 
ega bo‘lmoqda. 
Me’yorlarni ishlab chiqishning eng ko‘p qo‘llaniladigan usuli – analitik hisob 
usulidir; unda me’yor va normativlar ishlab chiqishning holatini har tomonlama 
tanqidiy analiz orqali texnik jixatdan asoslanadi. Bunda turli omillarning unga 
qo‘rsatadigan taosiri va mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni hisobga olish kerak. Reja 
davridan ishning tashkiliy va texnik sharoitlariga iqtisodiy me’yorlarga asos qilib 
olinadi. 
Texnik iqtisodiy me’yorlari va tormativlar quyidagi asosiy guruxlarga bo‘linadi:
Jonli mehnat sarfi me’yorlari (bir yillik mahsulotga ish vaqti sarfi me’yori, birlik 
ish vaqti ichida ishlab chiqariladigan tayyor mahsulot hajmi me’yori, xizmat ko‘rsatish 
va boshqalar) 
Material sarfi me’yorlari (xom - ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, butlovchi 
buyumlar, bir mahsulotga sarf) 
Mehnat qurollarining ishlatilish darajasi normativi (mashinalar, jihozlarning, 
qurilmalarning, asboblarning ishlatilish darajasi normativlari) 
Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish normativlari (ishlab chirish jarayoni sikllik 
davomiyligi, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi, xom - ashyo materiallari, yoqilg‘i 
zahiralari) 
Faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalar, sexlar, agregatlar, uskunalarning loyiha 
quvvatini o‘zlashtirish muddati normativlari. 
Ishlab chiqarish dasturi va moddiy resurslarni sarfi me’yori asosida moddiy 
resurslarning alohida turi va nomining kerakli hajmi aniqlanadi. Mehnat qurollarini 
ishlatilish darajasi normativining ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish darajasi 
hisoblanayotganda qo‘llaniladi. me’yor va normativlar mahsulot tannarxini 
hisoblaganda xizmat qiladi. Rejalarni texnik iqtisodiy jixatdan asoslash va ishlab 
chiqarish samaradorligini oshirishning zarurligi reja ko‘rsatkichlari tizimini keltirib 
chiqaradi. Rejalashtirishda qo‘llanilayotgan ko‘rsatkichlar miqdoriy va sifat, hajmiy, 

---

36 
hamda nisbiy ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Rejani miqdoriy ko‘rsatkichlari absolyut 
(mutloq) ko‘rsatkichlar bilan ifodalanadi. Bu ko‘rsatkichlarga mahsulotning yalpi 
hajmi, sotuv hajmi, ishchilar soni, xodimlar soni, ish haq fondi, foyda miqdori, turli 
resurslarning sarfi miqdori va hokazolar kiradi.