"ishlab chiqarishda boshqaruv" fakulteti «iqtisodiyot» kafedrasi

qonunlar - tamoyillar - usullar - uslublar 
Ushbu mexanizmning eng muhim elementi Qonun hisoblanadi. SHu sababli u 
to‘g‘risida ikki og‘iz so‘z aytish kerak bo‘ladi. Qonun - bu, ob’ektiv borliqda turli 
hodisalar o‘rtasida kishi ongidan va ixtiyoridan tashqari, hamma mavjud bo‘lgan 
zaruriy bog‘lanish, munosabatdir. Masalan, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot qonunlari: 
talab va taklif
 
qonuni, qiymat qonuni va boshqalar. 

---

29 
Qonun - bu davlat hokimiyati tomonidan qabul qilingan, hamma uchun, shu 
jumladan, sanoat ishlab chiqarishida mehnat qilayotganlar uchun ham majburiy 
bo‘lgan ijtimoiy-huquqiy me’yor va munosabatlarni belgilovchi rasmiy hujjat. 
Masalan, Konstitutsiya - O‘zbekiston davlatinint asosiy qonunidir. 
Tamoyillarni boshqaruv fani nazariyasi va amaliyotning poydevori deyish 
mumkin. Ma’lumki, poydevor qancha mukammal va mustahkam bo‘lsa, boshqaruv 
apparati shunchalik qudratli bo‘ladi. 
Boshqaruv tamoyillarining shakllanishi chuqur tarixiy ildizga ega. Xususan, 
O‘zbekistonda bu tamoyillar Amir Temur hukmronligi davrida shakllana va rivojlana 
boshlagan. Buyuk Sohibqiron davlati o‘zining ixcham, tezkor boshqarish devoniga ega 
bo‘lib, yakkaxonlik, ierarxiya (bo‘ysunish tartibi), bilimdonlik, ilmiy, javobgarlik, 
demokratiya kabi tamoyillar asosida boshqarilgan. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy 
istiqbolga erishishining asosiy tamoyillari Respublikamizning Birinchi Prezidenti 
Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 2-chaqiriq birinchi 
sessiyasidagi ma’ruzasida o‘z aksini topgan (3-jadval): 
3-jadval 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida O‘zbekistonda davlatni boshqarish tamoyillari 
№ 
Tamoyillar 
Izoh 
1. Demokratiya tamoyili 
• insonning o‘z xohish-irodasini erkin bildirish hamda 
uni amalga oshirish; 
• barcha fukarolarning teng huquqliligi; 
• davlat va jamiyat boshqaruvida qonun ustuvorligi; 
• davlat va nodavlat idoralarining saylovchilar 
oldidagi javobgarligi va boshqalar 
2. 
Iqtisodiy 
munosabatlarni 
demokratiyalash 
tamoyili 
• monopollashgan iqtisodiyotdan erkin iqtisodiyotga; 
• sotsialistik musobaqadan erkin, sof raqobatga; 
• qatiy belgilangan narxlardan erkin narxlarga; 
• davlatlashgan mulkdan xilma-xil mulkchilikka 
asoslangan iqtisodiyotga o‘tish 
3. 
Yuksak 
ma’naviyat 
tamoyili 
• Mustaqillik tafakkurini shakllantirish, ya’ni: 
- O‘zbekiston davlatinnng istiqboli va istiqloli haqida 
qayg‘urish; 
- o‘zining va o‘z xalqinnng, vatanining qadru qimmati, 
or-nomusini anglab, uni himoya qilish; 
- yuksak g‘oyalar, yangi kashfiyotlar, niyatlar
og‘ushida mehnat qilib, iste’dodi va iqtidori, bor 
imkoniyatini, kerak bulsa, jonini yurt istiqboli, eliga 
baxshida etishdir. 
4, 
Milliy xavfsizlikni 
ta’minlash tamoyili 
• O‘zbekistonning dunyo hamjamiyatiga kirish 
sur’atlarini tezlashtirish; 
• turli xalqaro, davlat va nodavlat tashkilotlari 
ishlarida faol ishtirok etishni ta’minlash 

---

30 
Sanoat ishlab chiqarishining tarmoqlari, korxonalari va boshqa sohalarini 
boshqarishda bir qator boshqa tamoyillardan ham keng foydalanish mumkin, ular 
jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- kadrlarni tanlash, joy – joyiga qo‘yish, tarbiyalash va himoya qilish tamoyili; 
- ilmiylik tamoyili; 
- yakkaboshchilik va boshqaruvda hamjihatlilik; 
- izchillik va barqarorlik tamoyili; 
- mehnatni moddiy va ma’naviy rag‘batlantirish tamoyili; 
- qat’iy tejamkorlik tamoyili. 
“Yangi uy qurmasdan turib, eskisini buzmang” degan hayotiy tamoyil.
Rahbarlik qilishning fundamental qoidalarini amalga oshirish uchun bir qancha 
usullardan foydalanish kerak. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 

tashkiliy-ma’muriy va huquqiy usullar; 

iqtisodiy usullar; 

ijtimoiy-ruhiy usullar; 

tarbiyaviy usullar. 
Tashkiliy-ma’muriy usullar to‘g‘risida so‘z yuritilganda, avvalo, bu usulning 
mohiyati, ahamiyati, shakllarini ochib berish kerak. So‘ngra, boshqarishning hukuqiy 
vositalari, huquqiy me’yorlarini bayon etish zarur. 
Tashkiliy-ma’muriy usullar boshqaruv usullari tizimida alohida o‘rin tutadi va 
quyi idoralarning yuqori idoralarga bo‘ysunishiga asoslanadi. Bu usulning mohiyati 
shundaki, boshqarish tizimidagi munosabatlarni tartibga solib turadi, jamoalar ichida 
va orasida ratsional aloqalar tarkib topishiga yordam beradi. 
Tashkiliy-ma’muriy usullar yordamida boshqaruv apparatining muayyan tizimini 
tuzish; boshqaruv bo‘g‘inlarining funktsiyalarini belgilash; kadrlarni to‘g‘ri tanlash va 
joy-joyiga qo‘yish; buyruqlar, farmoyishlar va qo‘llanmalar chiqarish hamda ularning 
bajarilishini nazorat qilish; topshiriqlar va direktiv ko‘rsatmalarni bajarmayotgan 
bo‘linma va shaxslarga nisbatan ma’muriy choralar qo‘llash amalga oshiriladi. 
Boshqaruvning iqtisodiy usullari iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga 
asoslanadi. Zero, har bir muayyan jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo, 
manfaatlar tarzida namoyon bo‘ladi. Manfaatlar uch xilda bo‘lishi mumkin: 
- umumjamiyat manfaatlari; 
- jamoa manfaatlari; 
- shaxsiy manfaatlar. 
Bu manfaatlarni uyg‘unlashtirish muammosi bir qator vazifalarni hal etishni, har 
bir davr sharoitlariga muvofiq keladigan munosabatlar o‘rnatishni talab etadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida quyidagi iqtisodiy usullardan keng foydalanishga 
e’tibor beriladi: 
- tarmoqlar va ularning bo‘linmalariga faoliyat yuritishlarida erkinlik va 
mustaqillik berishga; 
- barcha sohalarni pirovard natijalarga binoan moddiy rag‘batlantirish, soliq 
imtiyozlarini berishga; 
- korxona va xo‘jaliklar o‘rtasidagi o‘zaro shartnomalarning bajarilish intizomini 
mustahkamlash va ularning rolini oshirishga; 
- moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirishga; 

---

31 
- bozor munosabatlari mexanizmlari: baxo va foyda, soliq va boj to‘lovlari, 
kredit va rentabellik, raqobat va hokazolarga. 
Bu usulda xodimlarning shaxsiy va guruhiy manfaatlarini yuzaga chiqarish orqali 
ularning samarali ishlashi ta’minlanadi. SHu maqsadda ko‘pincha ish haqi to‘lash, 
mukofotlar berish, bir yo‘la katta mablag‘ bilan takdirlash kabilar muhim ahamiyat 
kasb etadi. 
Iqtisodiy usullar boshqarishning barcha usullari orasida yetakchi o‘rin egallaydi. 
Bu usuldan oqilona foydalanish jiddiy rejalar qabul qilishga, barcha resurslardan 
yanada unumliroq foydalanishga, yangi texnologiyalarni joriy etishga, raqobatbardosh 
mahsulotlar ishlab chiqarishga va foydani maksimallashtirishga, natijada ishlab 
chiqarishning samaradorligini oshirishga keng imkoniyatlar yaratadi. 
Boshqaruv tizimining muhim usuli hisoblangan ijtimoiy-ruhiy usullarning asosiy 
maqsadi jamoalarda sog‘lom ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratishdan iborat. 
Sanoat ishlab chiqarishini boshqarishda ham bir qator umumfalsafiy usullarni 
qo‘llash mumkin. Sanoatni boshqarishning sir-asrorlarini ilmiy asosda o‘rganish, tahlil 
qilish maqsadida quyidagi usullardan ham keng foydalaniladi: 
1. Tizimli yondashuv; 
2. Kompleks yondashuv; 
3. Tarkibiy yondashuv; 
4. Vaziyatli yondashuv; 
5. Integratsion yondashuv; 
6. Modellashtirish bo‘yicha yondashuv; 
7. Kuzatish usuli; 
8. Tajriba usuli. 
Birinchi usulda sanoat ishlab chiqarishi yaxlit tizim tarzida olib qaraladi. Ikkinchi 
usulda esa sanoat boshqa sohalar, tarmoqlar bilan o‘zaro bog‘lanishda va aloqadorlikda 
qaraladi. Uchinchi usulda sanoat ishlab chiqarishi tarkibiy qismlarga, ya’ni tarmoqlar, 
korxonalar, sanoat infratuzilmasi va hokazolarga bo‘lib o‘rganiladi. To‘rtinchi usulda 
sanoatning muayyan sharoitdagi ichki va tashqi vaziyatiga qarab boshqarishning 
ma’qul uslubi qo‘llaniladi. Beshinchi usulda sanoat yuqoridagi usullarni birgalikda 
qo‘llash yordamida boshqariladi. 
Modellashtirish va iqtisodiy-matematik usullardan foydalanish jarayonida turli 
chizmalar, xomaki materiallar tayyorlanadi, hisoblash texnikasi va kompyuter 
texnologiyalarning barcha imkoniyatlari ishga solinadi. 
Kuzatish usulida sanoat ishlab chiqarishi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni bashoratli, 
ilmiy jihatdan namunali uyushtirilgan asosda to‘plash va internetdan foydalanilgan 
tarzda yo‘lga qo‘yiladi. Kuzatuvchining sotsiologik usuli anketali so‘rovlar, suhbatlar, 
testlar va infratuzilmaviy tahlillarni o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Xo‘jalikka rahbarlikning tamoyillari va usullari ishlab chiqarish 
jarayonida insonlarga boshqaruvning tegishli shakllari va boshqaruv idoralari hamda 
ularning tashkiliy tuzilmalari orqali ta’sir etadi. 
Mamlakat iqtisodiyoti va uning tarmoqlarini rivojlantirishning muhim masalalari 
davlat iqtisodiy siyosatini belgilaydigan va hayotga tatbiq etadigan oliy idoralar 
(Prezident devoni, Oliy Majlis Senati, Vazirlar Mahkamasi) tomonidan qarab chiqiladi. 

---

32 
Sanoatni rivojlantirishning qonun bilan hal etiladigan masalalari (masalan, 
iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning istiqboli va yillik rejalari, sanoat boshqaruvining 
yangi idoralarini tashkil etish) mamlakat davlat hokimiyati oliy idorasi - Oliy Majlis 
Senati tomonidan muhokama qilinadi va hal etiladi. 
Iqtisodiyotga va uning asosiy tarmoqlaridan biri sanalgan sanoatga kundalik 
rahbarlikni davlat hokimiyatining ijro etuvchi va boshqaruvchi oliy idorasi - Vazirlar 
Mahkamasi amalga oshiradi. Vazirlar Mahkamasining tarkibini O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti tuzadi va u Oliy Majlis Senati tomonidan tasdiqlanadi. 
Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, shu jumladan, sanoatning samarali 
faoliyatiga rahbarlikni, sanoat ishlab chiqarishga tegishli bo‘lgan barcha konunlar, 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlar va farmoyishlar ijrosini 
ta’minlaydi. 
Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonunlarga muvofiq O‘bekiston Respublikasi 
hududidagi barcha idoralar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar 
va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan karorlar va farmoiyshlar 
chiqaradi.
O‘zbekiston sanoati tasarrufida o‘nlab mustaqil tarmoqlar, ming-minglab 
korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqdalar. Ularning har birini rivojlantirish, bir-birlari bilan 
o‘zaro muvofiqlashtirish, respublika hududlarida joylashtirish, mahsulot (ish bajarish 
va xizmat ko‘rsatish)ga bo‘lgan talabni aniqlash va boshqa juda murakkab, keng 
qamrovli masalalarni o‘z vaqtida, oqilona hal etish tarmoq boshqaruvini amalga 
oshirishni taqozo etadi. SHu sababli bir qator tarmoq idoralari tashkil etiladi. Ular 
jumlasiga quyidagilar kiradi: 
- vazirliklar va davlat qo‘mitalari; 
- kontsernlar va korporatsiyalar, uyushma va assotsiatsiyalar; 
- xolding va milliy kompaniyalar; 
- korxonalar va boshqalar. 
Vazirliklar 
Vazirlar 
Mahkamasining 
ajralmas 
qismi 
hisoblanib, 
ular 
O‘zbekistonning barcha hududlarida o‘zlariga bo‘ysunuvchi barcha korxonalar va 
tashkilotlarga rahbarlik qiladilar. SHu sababli vazirlik - bu o‘ziga tegishli tarmoqning 
xo‘jalik tizimida boshqarishning eng oliy bo‘g‘inidir. U quyidagi faoliyatlar uchun 
javobgar hisoblanadi: 
- tarmoqning ahvoli, uni yanada taraqqiy ettirish; 
- kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish, tarbiyalash va himoyalash; 
-ishlab chiqarilayotgan mahsulotning hajmi, sifati va uning raqobatbardoshligi; 
- tayyorlanayotgan mahsulotga bo‘lgan ichki va tashqi talabni qondirish; 
- va nihoyat, o‘ziga qarashli korxonalarning xorijiy mamlakatlar bilan aloqasini 
tashkil etish va kuchaytirish. 
Vazirliklar tomonidan amalga oshirilayotgan boshqaruv mexanizmining shaklini 
“O‘zvinosanoat-xolding” xolding kompaniyasi misolida ko‘rish mumkin (4-chizma). 
Sanoatga rahbarlik tizimida O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va 
kambag’allikni qisqartirish vazirligi alohida o‘rin egallaydi. CHunki u iqtisodiyotni 
boshqarishning eng yirik ilmiy rejali-iqtisodiy idorasi hisoblanadi. Bu tashkilotning 
tuzilishi to‘g‘risida 2020 yilning 26 martida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 
farmoni qabul qilingan. Bu farmonga muvofiq ushbu vazirlik zimmasiga mamlakatni 

---

33 
rivojlantirishning uzoq muddatli strategiyasi hamda kompleks dasturlarini ishlab 
chiqish va amalga oshirish, quyidagi g‘oyat muhim vazifalarni hal etishga qaratilgan 
chuqur o‘ylangan va mutanosib ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni o‘tkazish yuklatilgan: 
- makroiqtisodiy barqarorlikni, iqtsodiyotning barqaror, mutanosib va jadal 
sur’at bilan rivojlanishni ta’minlash; 
- ko‘p ukladli va samarali faoliyat ko‘rsatuvchi iqtisodiyotni shakllantirish, 
xususiy mulkchilikning yetakchilik rolini ta’minlash, bozor infratuzilmasini 
rivojlantirish; 
- boy tabiiy va mineral-xom ashyo zahiralaridan, bunyod etilgan ishlab chiqarish va 
fan-texnika salohiyatidan samarali va oqilona foydalanishga qaratilgan aniq maqsad 
yo‘lidagi strukturaviy siyosatni amalga oshirish, eksport salohiyatini rivojlantirish 
hamda mamlakat iqtisodiyotining jahon iqtisodiy tizimiga keng miqyosida 
integratsiyalashuvini ta’minlash; 
- yangi ish joylarini yaratish, mehnat resurslarini oqilona band etish muammosini hal 
qilish, aholining aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy muhofazasini kuchaytirish, aholining 
turmish darajasi barqaror, jadal o‘sishini, ijtimoiy infratuzulmani rivojlantirishni 
ta’minlash; 
- mamlakat mintaqalari iqtisodiyotining kompleks rivojlanishini, ishlab 
chiqaruvchi kuchlarni mamlakat hududi bo‘yicha maqbul hamda samarali rivojlantirish 
va joylashtirishni ta’minlash. 
Sanoat ishlab chiqarishining moliyaviy masalalarini hal etishda Moliya 
vazirligining tutgan o‘rni ham alohida ahamiyatga ega. Sanoat va uning tarmoqlariga 
qarashli sohalarda mehnatni tashkil etish, ishchi kuchini taqsimlash va ularni ijtimoiy 
himoya qilish borasida mehnat aholini ijtimoiy himoya qilish vazirligi hal qiluvchi 
o‘rin egallaydi. 
Sanoat ishlab chiqarishiga oqilona rahbarlik qilish mamlakat real sektor 
tarmoqlarining yanada taraqqiy etishiga va mustahkamlanishiga har doim katta ta’sir 
ko‘rsatib keldi va kelgusida ham yetarli ta’sir ko‘rsatadi. 
SHuning uchun ham sanoatni boshqarish masalalari doimo Respublika Prezidenti, 
Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasining diqqat e’tiborida bo‘ladi. Natijada, sanoatni 
boshqarish tizimi milliy iqtisodiyot va sanoat oldida turgan vazifalarga bog‘liq 
ravishda muttasil o‘zgarib turadi.