Ishlab chiqarish iktisodiyoti I

Q
uy
 = (1- CH/V) 100 
Bu yerda, 
CH
– ishlovchilar sonining o‘sish sur’ati; 

---

66 
V
– mahsulot ishlab chiqarishning o‘sish sur’ati.
Iqtisodiy samaradorlikni aniqlashda joriy va bir martalik xa-
rajatlarni farqlaydilar. Ularning birinchilari mahsulotni tayyorlashga 
qarab doimiy tarzda amalga oshiriladi va ishlab chiqarish xa-
rajatlarini (mahsulot tannarxini) ifodalaydi. Bir martalik xarajatlar – 
bu jamiyat asosiy fondlarni tuzish va oborot fondlarini o‘stirish 
uchun kapital qo‘yilmalar shaklida avans qilib bergan mablag‘lardir. 
Sanoat 
ishlab 
chiqarishining 
umumiy 
samaradorligi 
ko‘rsatkichlariga mehnat sig‘imi 
(Ms)
, fond sig‘imi 
(Fs)
, kapital 
sig‘imi 
(Ks)
kiritish kerak. 
Mehnat sig‘imi mahsulot birligiga qilingan jonli mehnat sarfning 
hajmini bildiradi va mehnat xarajatlari 
(Mh)
hajmining ishlab 
chiqarilgan mahsulotning 
(CHM)
umumiy hajmiga nisbati sifatida 
belgilanadi.
Ms = Mh/CHM 
Bu kattaliklarning (hajmlarning) teskari nisbati mehnat unum-
dorligi 
(Um)
ko‘rsatkichni beradi.
Um = CHM/Mh 
Fond sig‘imi 
(Fs)
qo‘llaniladigan ishlab chiqarish (asosiy va 
aylanma) fondlarning mahsulot birligiga hisoblagandagi (hajmi) ni 
ochib beradi va ishlab chiqarish fondlarining yillik o‘rtacha qiymati 
(Fk)
– ning ishlab chiqarilgan mahsulot 
(Chm)
ning umumiy hajmi-
ga nisbati kabi belgilanadi.
Fs = Chm/Fk 
Bu kattaliklarning teskari nisbati endi fond sig‘imi 
(Fq)
ko‘rsatkichni beradi.
Fq = Fk/ Chm 
Korxonaning foydasi – ishlab chiqarish xo‘jalik faoliyatining si-
fatini ifodalovchi kompleks ko‘rsatkichdir. 
Foydaning hajmi asosan mehnat unumdorligining o‘zgarishiga, 
ishlab chiqarishning moddiy sig‘imiga, mahsulot sifati, asosiy 
fondlarni ishlatish samaradorligiga bog‘liqdir. 
Mahsulotining sifati – o‘zining mo‘ljallanganiga muvofiq bel-
gilangan ma’lum talablarni qondirishga yaroqliligini taqozo etuvchi 

---

67 
xususiyatlar yig‘indisidir. Mahsulotning sifati ko‘rsatkichi – bu 
mahsulotning sifatini tashkil qiluvchi, mahsulotning bir yoki bir 
nechta xususiyatlarining uni yaratish, undan foydalanish yoki 
mahsulotni iste’mol qilishning ma’lum sharoitlariga qo‘llagan holda 
ko‘rib 
chiqiladigan 
miqdor 
harakteristekasidir. 
Sifat 
ko‘rsatkichlarining ro‘yhati mahsulot nimaga mo‘ljallanganiga 
bog‘liq bo‘ladi. Masalan mashinasozlikda mahsulotning sifatini 
baholash uchun yakka, kompleks va integral ko‘rsatkichlardan tash-
kil topgan tizimdan foydalaniladi.
Yakka ko‘rsatkichlar mahsulotning xususiyatlaridan bittasini xa-
rakterlaydi; keng miqyosda foydalaniladi. Bu guruh ko‘rsatkichlariga 
texnik samara, texnalogiklik, unifikatsiya, mo‘ljal ko‘rsatkichlari, 
shuningdek, ergonomik, estetik, patent – huquq va iqtisodiy 
ko‘rsatkichlari ham kiritiladi. 
Kompleks ko‘rsatkichlar bir vaqtning o‘zida mahsulotning bir 
nechta xususiyatini ifodalaydi. Bular: mashinaning tayyorlik koef-
fitsiyenti, tannarx, (bir soatlik ishga hisoblaganda), texnika vositasi-
ning xizmat muddati kabilardir. Mahsulotning ikki xususiyati 
buzulmaslik (bezotkaznost) va ta’mirga yaroqlilikni ifodalovchi 
mahsulot sifatining kompleks ko‘rsatkichi (Kch) kuyidagi formula 
bo‘yicha aniqlanadi: