«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

Kommutatsion apparatlarning yuritmasi.  
Elektr apparatlarining kontakt
ulanmalarining ulanishi yoki uzilishi ularning qo‘zg‘aluvchi (odatda bir vaqtda)
kontaktlarini joyini surilishi bilan bog‘liq. Apparatning qo‘zg‘aluvchi kontaktlari
harakatga kelitiruvchi qurilma yuritma deb ataladi. Yuritmalarning quyidagi turlari
mavjud:

bevosita (qo‘lda);

elektromagnitli;

elektropnevmatik;

elektr dvigatelli. 
Bevosita   yuritmalar   boshqarish   apparatlarida   (tumblerlar,   avtomatik
o‘chirgichlar, ulagichlarda, shuningdek rubilniklar)da qo‘llanadi. 
Elektromagnitli   yuritmada   qo‘zg‘aluvchi   tizimning  surilishi   elektromagnit
124

---

g‘altak  o‘zagiga  yakorning tortilishi  hisobiga amalga  oshiriladi.  G‘altakdan  tok
o‘tishi natijasida hosil qilingan magnit maydoni yarmo, o‘zak, yakor, hamda yakor
va o‘zak orasidagi havo bo‘shlig‘i orqali ulanadi. G‘altakning zanjiri uzilganda
yakor   dastlabki   holatiga   (uzilgan   holatiga)    prujina   bilan   qaytariladi.   O‘zining
ixchamligi,   soddaligi   va   ishdagi   ishonchliligi   tufayli   elektromagnit   yuritmalar
kontaklarga nisbatan kichik bosish kuchi va qo‘zg‘aluvchi tizimning siljish yo‘li
kichik bo‘lishini talab qiladigan elektr apparatlarida keng qo‘llanadi. Katta bosish
kuchi va katta siljish talab qilinadigan joylarda pnevmatik yuritmalar qo‘llanadi.
Agar   yuritmada   shtok   yo’li   50   mm   gacha   bo‘lgan   siljishlarda   diafragmali
yuritmalar, undan katta siljishlar talab qilinadigan joylarda esa porshenli yuritmalar
qo‘llanadi.
Pnevmatik   yuritmalar   ishlash   tartibi   quyidagicha:   prujina   ta’siri   ostida
havoni   chiqarish   jarayonida   (diafragma   taranglik   kuchi)   shtok   bilan   birgalikda
dastlabki  (uzilgan)  holatga  harakatlanadi.  Qo‘zg‘aluvchi   kontaktlar  qo‘zg‘almas
kontaktlardan ajralib zanjirni uzadi. Ishchi kameraga havo kiritilishi bilan, porshen
shtokni siljitadi (yoki shtokni siljitgan holda diafragma egiladi). Shtok apparatning
qo‘zg‘aluvchi kontaktlari bilan bog‘langan. Porshen (shtok) yurish yo‘li oxirida
qo‘zg‘aluvchi   kontaktlar   ulangan   holatda   bo‘ladi.   Ba’zi   apparatlar   ikki   holatli
yuritmalarga   ega,   ya’ni   yuritma   ikkita   tayanch   holatiga   ega.   Birinchi   holatda
apparatning   bir   qancha     kontakt   birikmalari   ulansa,   ikkinchi   holatda   boshqa
kontakt birikmalari ulanadi. Bunday yuritmalarda ishchi kameradan havo chiqishi,
uning   holatini   o‘zgartirmaydi,   faqatgina   ikkinchi   kameraga   havo   uzatilganda   u
holatini o‘zgartirishi mumkin.   
Elektr   dvigatelli   yuritma   ko‘p   holatli   yuritmalarda   qo‘llanadi.     Hozirgi
vaqtda   bunday   yuritmalar   teplovozlarda   qo‘llanmaydi.   Bunday   yuritmalar
elektrovozlarning asosiy ulagich mushtchali valining yuritmasida keng qo‘llanadi.