«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

 Kontakt yuzalarining shakli va kontakt birikmasining ishlashi  
Tokning   bir   o‘tkazgichdan   ikkinchi   o‘tkazgichga   o‘tish   joyi   kontakt   deb
ataladi.   Kontakt   birikmalarining   qo‘zg‘aluvchi   va   qo‘zg‘almas   turlari   mavjud.
Vazifasiga ko‘ra, kontakt birikmalari kuchli (katta tok o‘tka-zuvchi) va yordamchi
(kichik tok o‘tkazuvchi) turlarga bo‘linadi. Kuchli kontakt birikmalari zanjirlarni
118

---

ulash   yoki   uzish   ishlarini   bajarib,   zanjirdan   katta   tok   o‘tishini   boshqaradi.
Yordamchi kontakt birikmalari esa boshqa apparatlarni ketma-ket ulash yoki uzish
uchun, hamda zanjirning ulangani yoki uzilgani haqida signal berish uchun xizmat
qiladi. Ta’sir turiga ko‘ra, kontakt birikmalari biriktiruvchi va ajratuvchi turlarga
bo‘linadi.   
Elektr apparatining normal holati deb, uning yuritmasiga boshqaruvchi ta’sir
bo‘lmagan   (g‘altakda   kuchlanish   mavjud   bo‘lmaganda)   holatga   aytiladi.   Shu
munosabat bilan biriktiruvchi   kontaktlarni normal holda ochiq (ya’ni apparatda
tok bo‘lmaganda kontakt ochiq bo‘ladi), ajratuvchi kontaktlarni esa normal holda
yopiq (ya’ni apparatda tok bo‘lmaganda kontakt yopiq bo‘ladi) deyiladi.
Birikadigan   yuzalarining   shakliga   ko‘ra,   kontakt   birikmalarining   nuqtali,
yuzali, chiziqli turlari mavjud (5.1.-rasm). Nuqtali kontakt birikmalarida birikish
bitta nuqtada yoki kichik radiusli yuza bo‘yicha amalga oshadi. Bunday turdagi
kontaktlar katta bo‘lmagan toklarda, masalan, relening blokirovka kontakti sifatida
qo‘llanadi. Yuzali  kontakt birikmalarida birikish ma’lum tekislik bo‘yicha amalga
oshadi. Kichik bosilishlarda  yuzali kontakt kam sonli birikuvchi turtib chiqqan
joylarni   hosil   qiladi,   demak,   yuzali   kontakt   birikmalari   katta   qarshilikga   ega
bo‘ladi. 
Chiziqli kontakt birikmalarida birikish to‘g‘ri chiziq bo‘yicha yoki tor yuza
bo‘yicha   amalga   oshadi,   masalan,   ikkita   tsilindrik   yuzaning   birikishi.   Chiziqli
kontakt   kichik   bosilishlarda   nisbatan   kichik   qarshilikga   ega   bo‘ladi.   Chiziqli
kontaktlar zamonaviy elektr apparatlarida keng qo‘llanadi.
5.1-rasm. Kontakt yuzalarining shakli bo‘yicha:
1- nuqtali kontakt birikma; 2 – yuzali kontakt birikma; 3- chiziqli kontakt birikma
Tuzilishiga ko‘ra kontakt birikmalarining ponali, ko‘prikli, osma, barmoqli
va shtirli bo‘lishi mumkin (5.2.-rasm). Ponali va shtirli kontakt birikmalari odatda
119

---

qo‘lda boshqariladigan apparatlarda qo‘llanadi (rubilniklar, ajratgichlar). Kontakt
birikmalarining   boshqa   turlari   lokomotivlarning   turli   elektr   apparatlarida   keng
qo‘llaniladi.
Qo‘zg‘almas   kontakt   birikmalariga   shunday   birikmalar   kiradiki,   ular   ish
jarayonida   bir-biridan   ajralmaydi   (kabel   uchlarining   shina   birikmalari).
Qo‘zg‘aluvchan kontakt birikmalariga ish jarayonida bir-biridan ajraladigan elektr
apparatlarning kontaktlari kiradi. Mis va alyuminiy kontaktlarining yuza qismida
oksidlanish   natijasida   qarshilik   ortadi.   Qo‘zg‘almas   kontakt   birikmalari
oksidlanmasligi uchun ularning yuzalari qalay bilan qoplanadi.
5.2-rasm. Kontakt birikmalarining tuzilishi: 
1- ponali kontakt birikma; 2 – ko‘prikli kontakt birikma; 3- osma kontakt
birikma; 4- barmoqli kontakt birikma; 5- shtirli kontakt birikma