«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

Tortuv   generatori   yakori.
  Tortuv   generatorining   og‘irligini   kamaytirish
27

---

uchun   GP-311B   (BM)   generatorinini   yakor   korpusi   qismlardan   payvadnlanib
yig’ilib   tayyorlangan   (2.11-rasm).  Yakor   korpusining   chetida   flanets   bo‘lib,   u
dizelning tirsakli vali bilan mufta orqali ulanish uchun mo’ljallangan. Qarama-
qarshi tomondan esa qovurg‘asimon vtulkadan iborat. Vtulkaning ichki qismiga
yakorning qisqartirilgan vali presslash yo‘li bilan o‘rnatilgan. To‘liq val o‘rniga
qisqartirilgan   val   qo‘llanishi   yakor   massasini   kamaytirishga   olib   keladi.
Qovurg‘asimon vtulkaning tashqi halqasi generator kollektorini o‘rnatilishi uchun
xizmat   qiladi.   Tortuv   generatori   yakorining   vali   rolikli   podshipnikga   tayanadi.
Podshipnik qopqoq va halqa bilan yopilgan. 
Tortuv generatori yakor o‘zagi qalinligi 0.5mm bo‘lgan elektrotexnik po‘lat
segment   listlardan   yig‘ilgan   bo‘lib,   siqib   qo‘yadigan   shayba   va   shpilkalar
yordamida mahkamlanadi. O‘zak listlari bir-biridan izolyatsiyalanganligi sababli
o‘zakdagi energiya yo‘qotish miqdori kamayadi va o‘zakni uyurma toklar bilan
qizishi kamayadi. Bu listlar tashqi sirtida tishlari bo‘lib, tishlar orasida pazlar hosil
bo‘ladi. Bu pazlarga yakor chulg‘ami joylashtiriladi. 
2.11. - rasm. GP-311B tortuv generatori yakori:
1- kollektor shpilkasi; 2- manjeta; 3- tsilindr; 4- disk; 5,8- chulg‘am ushlagich; 6- qirra; 7-
qurilmalar qismlarini bir-biriga mustahkamlaydigan pona; 9- ventilyatsiyaga oid yakor listi; 10-
o‘rta yakor listi; 11- chetki yakor listi; 12- mikanit prokladkasi; 13- siquvchi konus; 14- vtulka;
28

---

15-val.
Yakor   chulg‘ami   ikki   yo‘lli  nosimmetrik  halqasimon   tenglashtiruvchi
birikmali chulg‘am hisoblanadi. Chulg‘am seksiyalardan tashkil topgan.   Tayyor
seksiyalar yakor o‘zagi pazlari orasiga joylashtiriladi va kollektor plastinalari bilan
ulanadi. 
Yakor cho'lg'ami yig'ilishida, avval kollektor tomonidan kollektor bo'yicha
1-94 qadam bilan har bir o'tkazgichga bir donadan kesim yuzasi bo'yicha o'lchami
1,32x6,3 mm bo'lgan tenglashtiruvchi cho'lg'amlar joylashtiriladi. Tenglashtiruvchi
cho'lg'amlar soni yakor cho'lg'amlari soniga teng bo'lib 465 donani tashkil qiladi.
Yakorga   cho'lg'amlari   yakor   o'zagiga   yig'ilishida   avval   har   bir   pazlarga
cho'lg'am ostiga va cho'lg'am va shisha  tekstolitli pona ostiga shisha  tekstolitli
izolyacion material qo'yiladi.
Yakor   cho'lg'amlari   izolyacion   material   bilan   o'ralgandan   so'ng,   har   bir
pazga   cho'lg'am   sekciyasining   bir   tomoni   qo'yiladi.   Bunda   bir   pazda   ikki
cho'lg'amning bir tomoni joylashtiriladi. Har bir cho'lg'amda uchtadan
 
ko‘ndalang
kesim yuzasi to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi 2.83x5.5 o‘lchamli bir o‘ramli mis
o‘tkazgichli sim joylashtirilgan. Bu simlar magnit maydon ta'sirida hosil bo'ladigan
uyurmaviy kuch ta'sirini kamaytirish uchun ikkita simdan yig'iladi. Har   bir sim
qalinligi   0,1   mm   bo'lgan   bir   qavat   LS   markali   slyudamato   bilan,       cho'lg'am
tomonini   tashkil   qiluvchi   uch   sim   qalinligi   0,13   mm       LSE   markali   3   qavat
izolyacion material bilan izolyaciyalangan. 
Yakor cho'lg'ami kollektor bo'yicha 1-3, yakor pazlari bo'yicha 1- 16 qadam
bilan joylashtirilgan (2.12.-rasm). Yakor cho'lg'amining nosimmetrikligi pazdagi
cho'lg'amlardan   birini   qo'shni   pazga   o'tkazish   bilan   amalga   oshiriladi.   Buning
uchun yakor kollektoriga qarama - qarshi tomonidan cho'lg'am uzilib qo'shni pazda
joylashgan cho'lg'am simi bilan payvandlanadi va bir vaqtning o'zida ikki paralel
cho'lg'am hosil qilinadi.
29

---

2.12-rasm. Yakor cho’lg’amini pazlarda joylashuv sxemasi
Tortuv   generatori   ishlash   jarayonida   uning   yakori   yuqori   tezlikda
harakatlanadi   va   yakor   chulg‘ami   seksiyalariga   markazdan   qochma   kuch   ta’sir
etadi.   Yakor   o‘zagi   pazlariga   yakor   chulg‘ami   seksiyalari     izolyatsiyalangan
shishatekstolitli ponalar bilan ushlab turiladi. Yakor cho'lg'amlarining pazlardan
tashqari   qismi   shishamatoli   bandaj   bilan   o'ralib   issiq   havoda   pishirilib   yahlit
holatga keltiriladi.  Shishali bandaj ingichka po‘lat simli bandajdan farqli o‘laroq
elektr mashinaning magnit maydoniga ta’sir o‘tkazmaydi. 
Kollektor   tortuv   generatori   yakor   chulg‘amida   induktsiyalanayotgan
o‘zgaruvchan EYuKni to‘g‘irlash uchun xizmat qiladi. Kollektor ko‘p miqdordagi
misdan tayyorlangan kollektor plastinalaridan iborat bo‘ladi. Masalan  GP-311B
tortuv generatori 465 ta kollektor plastinaliridan tashkil topgan. Kollektorni yig‘ish
jarayonida   bu   plastinalar   orasiga   izolyatsiya-lovchi   mikanitli   prokladka   qo‘yib
yig‘iladi.   Mikanit   bu   elektr   izolyatsiya-lovchi   material   bo‘lib,   shaffof   mineral
yupqa   listlarni   yopishtirish   yo‘li   bilan   tayyorlanadi.   Yig‘ilgan   kollektor   yakor
vtulkasiga presslanadi. Bundan tashqari yig‘ilgan kollektor plastinalari va kollektor
korpusi orasi ham izolyatsiyalanadi. Kollektor plastinalarining asosi “qaldirg‘och
dumi”   shaklida   tayyorlanadi.   Yig‘ilgan   kollektor   yakorning   vtulka   qismiga
30

---

presslab o‘rnatiladi. Kollektor plastinalarining chiqib turuvchi  toj  qismiga yakor
chulg‘amlari   kavsharlanadi.     Egiluvchan   toj   (петушок)   qismining   bir   uchi
kollektor plastinalariga, ikkinchi uchi esa yakor chulg‘amlariga kavsharlanadi.
Elektr   mashinalarning  kollektoridan   tok   cho‘tkalar   yordamida   olinadi.
Lokomotivlarda   yuqori   sifatli   elektr   grafit   cho‘tkalardan   foydalaniladi.   Bo‘
cho‘tkalarga ko‘mir kukuni bog‘lovchi material sifatida qo‘shib tayyorlanadi. Ular
brusok   shaklida   kerakli   o‘lchamgacha   presslanadi     va   elektr   pechlarda   yuqori
harorat 3000 ºC gacha qizdiriladi.  Termik ishlov berish natijasida uglerod o‘zining
boshqa   ko‘rinishi   grafitga   o‘tadi.  Cho‘tkalarga   termik   ishlov   berish  jarayoni
grafitatsiya   deyiladi.   Grafitatsiya   cho‘tkalar   sifatini   sezilarli   darajada   oshishiga
olib keladi. Natijada cho‘tkalar yumshoq, mustahkam, eyilishga chidamli bo‘lib,
kollektorni kamroq eyilishiga olib keladi va katta tok o‘tkazish xususiyatiga ega
bo‘ladi. 
Cho‘tkalarning ishchi yuzasi kollektorga moslashtiriladi (pritirka  qilinadi).
Ya’ni  cho‘tka  va   kollektor  jips yopishib   turishi   uchun  cho‘tka   sirtini  kollektor
yuzasida silliqlab ishlov beriladi. Cho‘tkalar sirpanuvchi kollektor yuzasi tsilindr
shaklida tayyorlanadi va puxtalik bilan silliqlanadi. 
Cho‘tkalarni   zarb   va   vibratsiya   bilan   ishlashini   oldini   olish   uchun
kollektorga   nisbatan   burchak   ostida   yoki   rezinali   amortizator   bilan   o‘rnatiladi.
Cho‘tka   maxsus   cho‘tka   o‘rnatiluvchi   latundan   tayyorlangan   cho‘tka
ushlagichlarga o‘rnatiladi (2.13 -rasm). 
Cho‘tkaushlagichning vazifasini cho‘tkani to‘g‘ri holatda, kollektor sirtiga
jipslab ushlab  turishdan  iborat. Buning  uchun cho‘tka ushlagichlarda prujinalar
mavjud. Cho‘tkaushlagichlarda  cho‘tkalar rezinali  amortizator  bilan  o‘rnatilgan.
Elektr toki cho‘tkalardan  egiluvchan mis o'tkazgichlar  (shunt) orqali o‘tkaziladi.
Shuntning ikkinchi uchi cho‘tkaushlagich braketi bilan ishonchli biriktirilgan.
31

---

2.13 – rasm. Cho‘tka ushlagich va cho‘tka: 
1-rezinali nakladka; 2- siquvchi richag; 3- cho‘tkaushlagich korpusi; 4- cho‘tka.
GP-311B   tortuv   generatorida   asosiy   qutblar   soniga   mos   ravishda   o‘nta
alyuminiy   braketi   mavjud.   Har   bir   braketda   9   ta   cho‘tkaushlagich   va  9  ta
ikkilangan  cho‘tka   mavjud.   Izolyatorlardagi   braketlar   aylanuvchi   traversalarga
ulanadi (2.14-rasm). Traversalar tortuv generatori podshipnik shchitida o‘rnatilgan.
Traversa cho‘tkaushlagichni ko‘rikdan o‘tkazish va ta’mirlash jarayonida qulaylik
yaratish uchun aylanish imkoniyatiga ega.
2.14– rasm. Traversa: 
1- traversa; 2-tok yig‘uvchi shina; 3-tishli uzatma
Dizel ishlash jarayonida uning tirsakli vali plastinali mufta yordamida tortuv
32

---

generatori   qutblari   hosil   qilgan   magnit   maydonida   tortuv   generatori   yakorini
aylanma harakatga keltiradi. Yakor chulg‘amlarida EYuK induktsiyalanadi. Tashqi
zanjir ulanganda elektr toki yakor chulg‘amlaridan bir guruh kollektor plastinalari
orqali  o‘tib, musbat ishorali chulg‘am ushlagichlar orqali tortuv elektr dvigateliga,
so‘ngra   esa   manfiy   ishorali   chulg‘am  ushlagichga   va     boshqa   guruh   kollektor
plastinalaridan yakor chulg‘amiga qaytib keladi.  
Generatorda manfiy va musbat qutblar o‘zaro navbatma-navbat joylashadi,
ya’ni   manfiy   qutb   musbat   qutbdan   keyin   keladi,   so‘ngra   yana   manfiy   qutb
joylashadi (2.15. rasm). 
33

---

2.15-rasm generator qutblarini ulanish sxemasi