«Ишлаб чиқариш жараёнларини механизациялаш ва автоматлаштириш» фани маърузаларини ўқитиш технологиялари

2.1.3. Teplovoz tortuv generatorining ishlash sharoiti.
Lokomotivlarni tortuv elektr mashinalar sarasiga kiruvchi  тeplovoz tortuv
generatori og’ir sharoitda ishlaydi. Tortuv generator o'z tebranishlaridan tashqari
dizeldan va harakatlanish jarayonida lokomotiv va poezddan hosil bo'ladigan  bir
marotaba va ko'p takrorlanuvchi qo'shimcha tebranishlar ta'sirida ishlaydi.
Tortuv generatorlar havo haroratini keskin o'zgarishi ya'ni harorat -50 dan
+40 gradusgacha, yilning issiq oylarida “O'zbekiston temir yo'llari” aktsiyadorlik
jamiyati tasaruffidagi uchastkalarda ba'zi hollarda quyosh ostida +50 gradusdan
yuqori haroratda ishlaydi.
Tortuv   generatorlar   yilning   sovuq   kunlarida   teplovoz   ichidan   sovutuvchi
havoni olganda dizel yoqilg’isi va moy zarrachalari bug’larini sovutuvchi havo
tarkibida mavjudligi, tashqaridan olganda sovutuvchi havo bilan birga suv va qor
aralashib kirishi, yilning issiq kunlarida tashqaridan sovutuvchi havoni olganida
sovutuvchi havo tarkibida chang, va qum zarrachalarini moy aralashmasi bilan
generator ichiga kirishi, generator ishini yanada murakkablashtiradi.
Shu   sharoitda   tortuv   generatorga   ishonchli   va   to'htovsiz   ishlash   talabi
qo'yiladi. Buning uchun generatorlarni ishlab chiqarishda detallarning tayyorlanish
sifatiga, uzoq muddat ishdan chiqmasdan ishlashiga, katta etibor qaratilgan. Tortuv
generatorlarning   gabarit   o'lchamlari   teplovoz   gabariti,   teplovoz   ichida
detallarining joylashuv gabaritidan kelib chiqgan holda chegaralangan.  Shuning
21

---

uchun teplovozda foydalaniladigan tortuv generatorlarining ishlab chiqgan quvvat
miqdori   huddi   shu   o'lchamdagi   stacionar   holda   foydalaniladigan   generatorlar
ishlab   chiqgan   quvvatdan   ko'p.   Tortuv   generatorlarni   izolyaciyalangan
cho'lg’amlarini yahlitligini ta'minlash, elektr va mexanik ishonchliligini oshirish,
uzoq   muddat   to'htovsiz   ishlashini   ta'minlash     uchun   tok   o'tkazuvchi   qismlari
termoreaktiv lakka shimdiriladi va issiq havoda quritiladi.        
Teplovoz   tortuv   generatorining   vazifasi   dizel   ishlab   chiqgan   mexanik
energiyani elektr energiyaga aylantirib berish. 
O'zgarmas tokli elektr uzatmali teplovozlarda tortuv generatori   ikkita ish
rejimida ishlaydi.
1.   Dizelni     ishga   tushirish   jarayonida,   generator   asosiy   qutb   va   yakor
cho'lg’amlari   ketma   -  ket  ulangan   dvigatel   rejimida   ishlab,   dizel  tirsakli   valini
aylantirib dizelni ishga tushirib beradi. 
2. Dizel to'liq ishga tushgandan so'ng, asosiy qutbida mustaqil cho'lg’amga
ega   bo'lgan   generator   rejimida   ishlab,   dizeldagi   mexanik   energiyani   elektr
energiyaga aylantirib beradi.    
Tortuv generatorini dizel bilan ulanishi ikki hil usulda bajariladi. 
1.   Tortuv   generator   staninasi   dizel   karteri   bilan   ajralmas   qilib   kattiq
mahkamlanadi. Generator   yakori dizel tirsak vali bilan yarim qattiq mufta bilan
ajralmas   qilib   ulangan.   Bundan   tashqari   generator   staninasi     yon   tomonidan
payvandlangan tayanchlari orqali dizel osti ramasiga mahkamlanadi.  Bu uslubda
generatorni   dizelga   ulash   uzunligi   bo'yicha   gabarit   o'lchamlarini   qisqartirishga,
ulanishdagi qattiqlikni oshirishga imkon beradi. Bu uslubda asosan kichik quvvatli
teplovozlarning dizellari generatorlari bilan ulanadi. 
2. Tortuv generator staninasi yon tomoniga payvandlangan tayanchlari bilan
dizel osti  ramasiga  mahkamlanadi.  Generator yakorining vali  dizel tirsakli  vali
bilan yarim qattiq mufta orqali ajralmas qilib ulanadi. Generator yakori valining
dizel tomondagi tayanchi vazifasini dizel tirsakli valining tayanchi bajaradi. Bu
uslubda asosan quvvati katta bo'lgan teplovoz dizellari generator bilan ulanadi.   
22

---