Ишлаб чиқариш харажатлари, уларнинг моҳияти

Ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш харажатлари.
Маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатларга ишлаб чиқариш харажатлари деб аталади. Уларга қуйидагилар киради:
— материал (моддий) харажатлари;
— меҳнат ҳақи харажатлари;
— ишлаб чиқариш билан боғлиқ маъмурий харажатлар.
Бевосита материал харажатлари меҳнат ҳақи билан биргаликда дастлабки харажатларни ташкил этади.
Меҳнат ҳақи ва ишлаб чиқариш характеридаги маъмурий бошқарув харажатлари биргаликда конверсия харажатларини ташкил этади.
Материал харажатлари конверсия харажатлари билан биргаликда тўлиқ ишлаб чиқариш таннархини ташкил этади.
Ноишлаб чиқариш харажатлари.
Ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган барча харажатларга ноишлаб чиқариш харажатлари деб аталади. Улар таркибига сотиш билан боғлиқ харажатлар, илмий текшириш ва тадқиқот харажатлари, умумий ва маъмурий бошқарув харажатлари, бошқарув харажатлари, олинган кредит учун фоиз тўловлари ва бошқа ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган, харажатлар киритилади.
Маҳсулот таннархини умумлаштирувчи кўрсаткичлар қуйидагиларни ташкил этади.
1. Бир сўмлик товар маҳсулоти учун қилинган харажат.
2. Таққосланадиган маҳсулот таннархи.
3. Маҳсулот бирлигининг таннархи.
Хўжалик юритувчи субъектларнинг фаолиятидаги харажатларни юқоридаги кўринишда туркумлаш билан бир қаторда яна қуйидаги хусусиятлари бўйича ҳам таснифлаб чиқишимиз мумкин.
Юзага чиқиш шаклига кўра:
• асосий ишлаб чиқариш харажатлари;
• молиявий фаолият бўйича харажатлар;
• тасодифий, фавқулоддаги харажатлар.
Маҳсулот таннархига қўшилишига кўра:
• маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатлар;
• маҳсулот ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган харажатлар.
Юзага чиқиш ўрни бўйича:
• бўлим бўйича қилинган харажатлар;
• цех бўйича қилинган харажатлар;
• участка бўиича қилинган харажатлар ва ҳоказо.
Сотиш ҳажмига ҳисобдан чиқарилишига кўра:
• маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари;
• давр харажатлари.
Даврига кўра:
• жорий давр харажатлари;
• келгуси давр харажатлари.
Солиққа тортиладиган фойда суммасини аниқлашда ҳисобга олинишига кўра:
• солиққа тортиладиган базага қайта қўшиладиган доимий тафовутлар;
• солиққа тортиладиган базага қўшиладиган даври бўйича тафовутлар;
• солиққа тортиладиган базани аниқлашда ҳисобга олинмайдиган харажатлар.
Маҳсулот ҳажмининг ўзгаришига мувофиқ:
• ўзгарувчан харажатлар;
• ўзгармас харажатлар.
Маҳсулот таннархига қўшилишига қараб:
• тўғри харажатлар (бевосита);
• эгри харажатлар (билвосита).
Молиявий натижаларга дахлсизлиги бўйича:
• маҳсулот таннархига қўшиладиган харажатлар;
• фойда ҳисобидан қопланадиган харажатлар.
Корхона харажатларини таҳлил этишда ўрганиш объекти ва мақсадидан келиб чиққан ҳолда корхона харажатларининг у ёки бу туркуми бўйича ўзгаришлар ва сабабларига баҳо берилади. Таққослаш ёки қиёсий ўрганишда жорий давр ва ўтган йил маълумотлари, бизнес режа қўрсаткичлари, ўртача кўрсаткичлар ва тармоқ бўйича бошқа маълумотлар олинади. Таққослашда кўрсаткичлар бўйича мутлоқ ўзгаришлар нисбий кўрсаткичларни қўллаш орқали тўлдирилади.
Маҳсулот таннархини ифодаловчи кўрсаткичлардан энг муҳими, бир сўмлик маҳсулоти учун қилинган харажатдир. Бу кўрсаткич қуйидагича аниқланади: