«ishchi jism parametrlarini aniqlash asboblari va uslublari»

Pirometrlar. 
Bu turdagi termometrlar qizigan yuza tarqatayotgan nurlanish 
energiyasini o‘lchash hisobiga ishlaydi. 
 
KENGAYISH TERMOMETRLARI 
Bu guruhga shishadan tayyorlangan va ichiga suyuqlik solingan termometrlar kiradi. 
YUqorida aytilganidek, moddalar harorat ta’sirida o‘z hajmini o‘zgartiradi va haroratni 
Selsiy shkalasida ko‘rsatadi. Suyuqlik sifatida simob, etil spirti, toluol, pentan va 
boshqalar ishlatiladi. Termometrlar tayyorlashda termik kengayish koeffitsienti kichik 
bo‘lgan maxsus shishalardan foydalaniladi. 
O‘lchash oralig‘i: –190…+650 
0
S
. 
1.1-rasm 
 
1.2-rasm
Haroratni o‘lchash chegarasi ishlatilayotgan suyuqlikning fizik xossalariga bog‘liq: 
pastki chegarasi – muzlash harorati, yuqori chegarasi qaynash harorati bilan cheklangan. 
YUqori chegarani ko‘tarish uchun simobli termometrlarda naychaga simob ustidan bosimi 
kamida 2 
MPa
atrofida bo‘lgan inert gaz joylashtiriladi. SHisha termometrlarning afzalligi 
ularning soddaligi, etarli darajada aniq o‘lchashi, ishlatish osonligi va arzonligidir. 
Kamchiliklari quyidagilar hisoblanadi: mo‘rtligi, o‘lchangan haroratni uzoq masofaga 
uzataolmasligi va o‘lchash chegarasining torligidir. Bu termometrlar ilmiy va o‘quv 
laboratoriyalarida hamda ishlab chiqarishda keng qo‘llanilmoqda (1.1-rasm). 
MANOMETRIK TERMOMETRLAR 
Manometrik termometrlar, termotizimda ishlatiluvchi moddaga qarab gazli, 
suyuqlikli va kondensatsiyali bo‘lishi mumkin. Gazli termometrlar azot bilan to‘ldiriladi 
va bir marom shkalaga ega bo‘ladi, chunki berk hajmdagi jarayonlar SHarl qonuniga 
bo‘ysunadi: 

---

,
2
1
2
1
T
T
P
P

bu erda 
P
1 
va 
P
2
– ishchi jismning boshlang‘ich va oxirgi bosimlari, 
MPa
; 
T
1
va 
T
2
– ishchi jismning boshlang‘ich va oxirgi haroratlari, 
K
. 
Suyuqlikli termometrlar organik suyuqliklar bilan to‘ldirilsa bosim va harorat 
orasidagi chiziqli bog‘lanish saqlab qolinadi. 
Kondensatsion termometrlarda ishchi modda sifatida past haroratda qaynaydigan 
organik suyuqliklar (xlorli metil, atseton, freon) ishlatiladi. Ularning ishlashi Dalton 
qonuniga, ya’ni to‘yingan bug‘ haroratining bosimga qat’iy bog‘liqligiga asoslangan. 
Kondensatsion termometrlar oraliqlari bir maromda bo‘lmagan o‘lchovi shkalasiga ega. 
Manometrik termometrlarning tuzilishi 1.2-rasmda ko‘rsatilgan.
O‘lchash oralig‘i: –160…+600 
0
S
. 
U quyidagilardan tuzilgan: 1 – termoballon; 2 – termoballonni manometr prujinasi 
bilan bog‘lovchi metall kapillyar naycha; 3 – uzatish mexanizmi; 4 – manometr prujinasi.
Termoballon harorati oshganida tizimdagi ishchi moddaning bosimi oshadi va 
kapillyar naycha orqali uzatilib manometr prujinasining kengayishiga olib keladi. Bu o‘z 
navbatida uzatish mexanizmi orqali milni harakatlantiradi. Manometrik termometrlarning 
afzalliklari: bosimni avtomatik qayd qilish (yozib borish), bosimni masofadan turib 
avtomatik o‘lchash (kapillyar naycha uzunligiga qarab) va mustahkamligidir. 
Kamchiliklari: o‘lchash aniqligi pastligi, katta inersionligi, tizim germetikligiga bo‘lgan 
talabning qattiqligi asbobning qimmatlanishiga olib kelishi va ta’mirlashning 
murakkabligi. 
Bu 
termometrlar 
yo‘l-qurish 
mashinalarida 
hozirgi 
kungacha 
qo‘llanilmoqda.