«ishchi jism parametrlarini aniqlash asboblari va uslublari»

---

1 – laboratoriya ishi
 
«ISHCHI JISM PARAMETRLARINI ANIQLASH ASBOBLARI VA USLUBLARI» 
 
1. ISHNING MAQSADI 
Tizimning asosiy termodinamik parametrlaridan hisoblangan harorat to‘g‘risidagi 
talabalar bilimlarini oshirish, ularni haroratni o‘lchashning asosiy uslublari va turli xil 
termometrlarning xususiyatlari bilan tanishtirish. 
 
2. HARORAT HAQIDA TUSHUNCHA 
«Harorat» so‘zi ko‘pincha «issiqlik» sinonimi sifatida ishlatiladi. Lekin fanda bu 
so‘zlar umuman boshqa-boshqa ma’nolarni anglatadi. «Issiqlik» deb jismlarni isituvchi, 
qizituvchi substansiya, ya’ni energiyaning bir shakli tushuniladi.
HARORAT
– ma’lum shkala bo‘yicha jismlarning qanchalik isitilganlik 
darajasidir.
Haroratni inson terisining sezgirligi orqali ham baholash mumkin, lekin bizning 
issiq va sovuqni sezishimiz cheklangan va unchalik aniq emas. Masalan, bir qo‘limizni 
issiq suvga ikkinchi qo‘limizni sovuq suvga tushirib bir-ikki daqiqadan keyin ikkala 
qo‘limizni iliq suvga tushirsak ilgari issiq suvdagi qo‘limizga bu suv sovuqroq, sovuq 
suvdagi qo‘limizga esa issiqroq bo‘lib seziladi. 
Termometrlar esa jismlarning haroratlarini aniq ko‘rsatib beradi: ular yordamida 
turli jismlarning qanchalik isitilganliklarini bilib olamiz, har xil paytlarda olingan 
natijalarni taqqoslay olamiz. 
Tarixiy manbalarga qaraganda haroratni o‘lchash asbobini birinchi bo‘lib 1597 yilda 
Galiley yaratgan.
Harorat so‘zini birinchi bo‘lib 1624 yilda Leremon «Matematik o‘yinlar» kitobida 
yozgan. Harorat shkalasi birinchi bo‘lib Magdeburg yarim sharlarini yaratgan Otto fon 
Gerine asarlarida uchraydi. Harorat shkalasida doimiy nuqtalar sifatida suvning qaynash 
harorati va muzning erish harorati deb qabul qilishni 1655 yilda Gyuygens taklif etgan. 
Hozirda ham ishlatilayotgan simobli va spirtli shisha termometrlarini birinchi bo‘lib 
gollandiyalik shisha ustasi Farengeyt yasagan. 
1742 yilda shved botanigi Selsiy suvning qaynash va muzlash haroratlari oralig‘ini 
yuzga bo‘lib uning bir bo‘lagini 1 
0
S
deb qabul qiladi va shunday qilib haroratning o‘lchov 
birligi hisoblangan Selsiy shkalasi paydo bo‘ladi. 
Selsiy shkalasi juda oddiy bo‘lishiga qaramasdan ba’zi bir kamchiliklarni hisobga 
olishga to‘g‘ri keladi. Birinchidan suvning qaynash harorati bosimga bog‘liq, ikkinchidan 
termometr ichidagi suyuqlikning fizik xususiyatlari haroratga bog‘liq va bu shkala 
bo‘yicha biz nisbiy haroratni o‘lchaymiz. Bu kamchiliklardan xalos bo‘lgan yagona 
harorat shkalasi termodinamikaning ikkinchi qonuniga asoslangan bo‘lib, absolyut harorat 
shkalasi deyiladi va quyidagicha izohlanadi. 

---

«Agar qaytar Karno siklida siklni bajaruvchi jism 
T
1
haroratda 
Q
1
miqdordagi 
issiqlik olib harorati 
T
2
ga erishganda 
Q
2
miqdordagi issiqlikni bersa bu holda 
2
1
2
1
Q
Q
Т
Т

bo‘lishi muqarrar».
1848 yili Tomson (Kelvin) quyidagi xulosaga keladi: birinchidan ushbu nisbat ish 
bajaruvchi moddaning xususiyatlariga bog‘liq emas, ikkinchidan ma’lum bir issiqlik 
sarflab harorat qancha o‘zgarishini topish mumkin ekan. Boshqacha aytganda bu nisbat 
termodinamik harorat shkalasi bo‘lib xizmat qiladi. Albatta bu tenglik ideal sikl va ideal 
gaz uchun to‘g‘ridir. SHunday qilib haroratni yagona termodinamik shkala bo‘yicha 
o‘lchash uchun ideal gaz solingan termometrlardan foydalanish kerak. Ideal gaz sifatida 
past bosimdagi real gazlardan foydalanish mumkin. Ular sovuganda bosimi kamayib 
ketadi. Ketma-ket sovutish natijasida harorat absolyut nol tomon intiladi. Selsiy shkalasida 
bu qiymat –273,15 
0
S
ga to‘g‘ri keladi. Gazlarning molekulyar kinetik nazariyasi nuqtai 
nazaridan qaraganda gaz bosimi molekulalarning o‘rtacha kinetik energiyasiga 
proporsional 
ekan. 
Haroratlarning 
gaz 
shkalasida 
bosim 
absolyut 
haroratga 
proporsionalligini hisobga olsak quyidagi ma’no kelib chiqadi.