q
t
b
T
C
U
,
16
bunda,
b
U
-vaqtbay haq to’lanadigan xodimning ish haqi (so’m);
t
C
-
xodimning vaqt birligidagi tarif stavkasi (so’m);
q
T
-ishchining haqiqatda ishlagan
vaqti (kun va soatlarda).
Oylik tarif stavkasini tatbiq etganda xodimning ish haqi quyidagi formula
bo’yicha aniqlanadi:
,
n
q
t
b
T
T
C
U
bunda,
t
C
-oylik tarif stavki;
q
T
-bir oy ichidagi haqiqatda ishlangan kunlar
miqdori;
n
T
-bir oy ichidagi hisoblangan ish kunlari soni (taqdim fondidan dam olish
va bayram kunlari chegirib tashalandi).
Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish va boshqa sohalarda ish haqining
xilma-xil tizimlari qo’llaniladi. Bu tizimlarning hammasi mehnatga haq to’lashning
keng tarqalgan asosiy ikki turi-ishbay va vaqtbay haq to’lashga asoslanadi. Ishbay
haq to’lash shakli yaqin o’tmishda ham ko’pgina korxonalarda keng qo’llanib
kelingan, u vaqtda mashina-qo’l mehnati va qo’l mehnati ustunroq bo’ladi. Xuddi
shu davrda mehnatni normallash keng joriy qilinib, normalarning ancha zo’r berishni
talab qiladigan mashhur Teylor tizimi vujudga kelgandi. Biroq, sanoatda ishlab
chiqarishni mexanizatsiyalash va ayniqsa, avtomatlashtirishning rivojlanib
borishiga ko’ra ish haqini tashkil etishning ishbay shakli asta-sekin o’rnini vaqtbay
shaklga bo’shatib bera boshladi. Hozirgi vaqtda mehnatga haq to’lashning vaqtbay
shakli va uning tarkibiga kiruvchi vaqtbay–mukofotli shaklining salmog’i AQShda
qariyb 70%, Buyuk Britaniyada taxminan 60%, Frantsiyada 80%ni tashkil etadi.
Ishchilar mehnatiga haq to’lashning xorijdagi asosiy tizimlarini tarixiy
izchillikda quyidagi guruhlarga kiritish mumkin. Ana shunday tizimlarning
birinchisi mehnatga haq to’lashning ishbay tizimi bo’lib, uni mashhur muhandis-
tashkilotchi F.Teylor asrimiz boshlarida ishlab chiqqan. Bu tizimga ko’ra, haq
to’lashning oddiy ishbay shaklidan farqli o’laroq, texnikaviy jihatdan asoslangan
ishlab chiqarish normalarini uddalagan ishchilar mehnatiga oshirilgan tarif
17
stavkalari asosida haq to’langan. Bu normalar bajarilmagan taqdirda tarif stavkasi
birmuncha kamaytirilgan. Ko’rinib turibdiki, Teylor tizimi ishchilarda mehnat
unumdorligini oshirishdan jiddiy moddiy manfaatdorlikni vujudga keltiradi, shu
bilan birga, mazkur tizim mahsulot ishlab chiqarishning ancha qattiq jiddiy
normalariga asoslangan bo’lib, ularni faqat malakali va tinimsiz ishlaydigan
ishchilargina uzlkusiz mehnat jarayoni sharoitida oshirib bajarilishi mumkin.
Teylor tizimi va uning o’zgartirilgan shakllaridan, faqat AQShda emas, balki
bir qator iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda ham keng qo’llaniladi. Bu tizim
asosida amerikalik olimlardan - K.Bart va D.Merriklar mehnatni normalashning
murakkab tizimini va unga mos keladigan rag’batlantirish tizimini ishlab chiqdilar.
Ishbay-mukofotli bo’lgan va ko’p jihatdan Teylor tizimiga o’xshash bo’lgan Bart-
Merrikning mukofotlash tizimida nazarda tutilishicha, kam va o’rtacha malakaga
ega bo’lgan ishchilar normalarni 60-80% atrofida bajaradi. Normalarning 83-100%
oralig’ida bajarilishi moddiy rag’batlantirishga arziydigan yutuq hisoblanadi.
Normalarning 100% dan oshirib bajarilishi hisob-kitob stavkasini 20% oshirish bilan
rag’batlantiriladi, tegishli ravishda ishbay ish narxlari ham qayta ko’rib chiqiladi va
ish haqi ham sezilarli ravishda ortadi. Bart-Merrik tizimida yana bir o’ziga xos qat’iy
shart bo’lib, normani 60% bajarish quyi chegara hisoblanadi, bundan chetga chiqish
ishchini yetarli malakaga ega bo’lmagan yoki muayyan mehnat vazifasini bajarishga
layoqatsiz sifatida ishdan bo’shatishga olib keladi. Bu shart shartnoma-kontrakt
tuzish chog’ida ishchiga ma’lum qilinadi.
Teylor va Bart-Merrik tizimining umumiy xususiyatlarini o’zida mujassam
etgan Gant tizimi AQShda keng tarqalgan tizim hisoblanadi. U mehnat vaqtbay va
ishbay haq to’lash shakllarining qo’shilishdan iborat bo’lib, unda mehnatga haq
to’lash tizimi shartlari nazarda tutiladi:
-mahsulot ishlab chiqarishning texnikaviy asoslangan tig’iz normasi 100%
gacha bajarilganda, mehnatga haq to’lash vaqtbay asosida, soatlik tarif stavkalari
bo’yicha ishbay hisob-kitob stavkalariga nisbatan 10-15% kamaytirilgan holda
amalga oshiriladi;
18
-mahsulot ishlab chiqarish normalari 100 va undan yuqori foiz bajarilganda
mehnatga mahsulot birligi va ish birligi uchun belgilangan narxlar asosida ishbay
haq to’lanib, bu narxlar to’liq ishbay hisob-kitob stavkalari asosida hisoblanadi
(ya’ni vaqtbay haq to’lashga nisbatan 10-15% yuqori stavkalar bo’yicha);
-alohida aniq va mas’uliyatli ishlarni bajarganlik uchun hisob-kitob stavkalari
40% gacha oshirilishi mumkin.
Amerikadagi haq to’lashning asosiy tizimlari o’zining barcha o’zgarishlari
bilan Yevropaning bir qator rivojlangan davlatlarida ham tatbiq etilgan. Buyuk
Britaniyada qo’llaniladigan Atkinson va Ellingxemning haq to’lash tizimlarida Gant
tizimi qoidalari o’zlashtirilgan bo’lib, faqat mehnatga haq to’lash mezonlari va
shartlari turlichadir. “Atkinson tizimi bo’yicha mehnatga vaqtbay haq to’lashda
texnikaviy asoslangan tig’iz normalarning 75% gacha bajarilishi nazarda tutiladi.
Normani 100% qilib bajargan ishchi 105% ishbay haq, 138% vaqtbay stavka oladi.
So’ngra belgilangan norma oshirib bajarilganda rag’batlantirishning boshqa shkalasi
tatbiq etiladi. Normani oshirib bajarishning har bir foizi uchun hisob-kitob tarif
stavkalarini 5%gacha oshirishni nazarda tutadi. Masalan, normalar 110% (10x5);
115% bajarilganda-75% (15x5), 120% bajarilganda-ikki baravar ko’paytiriladi.
Ellingxem tizimi ko’p jihatdan Atkinson tizimiga o’xshaydi, lekin undan to’lovlari,
ustama haqlari va ayrim rag’batlantirish shartlari bilan farq qiladi. Bu tizimga
muvofiq, mehnatga vaqtbay haq to’lash ishlab chiqarish normalari 80% gacha
bajarilganda amalga oshiriladi. Ishchi belgilangan normani 100% qilib bajarganda,
mehnatga haq to’lash ishbay ishlovchining to’liq stavkasi bo’yicha amalga oshiriladi
va bundan tashqari bu stavkaning 80% miqdorida ustama haq to’lanadi. Ellingxem
tizimida belgilangan normalar 100% dan oshirib bajarilgan taqdirda, mehnatga haq
to’lashning ikkinchi, ortib boruvchi shkalasi amal qiladi, uning shartlariga muvofiq,
ishbay ishlovchilarning hisob-kitob stavkalari oshirib bajarilgan normaning har bir
foizi uchun taxminan 2,5% oshiriladi. Masalan, norma 10% oshirib bajarilganda
stavka hisob-kitob stavkasidan 35% yuqori (10-10x25) bo’ladi, agar norma 20%
oshirib ado etilsa, stavka 60% (10-20x2,5) ko’paytiriladi. Biroq, shu narsani yana
bir bor ta’kidlash joizki, Atkinson tizimida ham, Ellingxem tizimida ham, Teylordan
19
keyingi barcha haq to’lash tizimlarida bo’lganidek, nihoyatda tig’iz (jiddiy)
normalar tatbiq etiladi, ularni, faqat yetarli malakaga ega bo’lgan xodimlargina
bajara oladi, oshirib bajarishni eng katta tajribaga ega bo’lgan ayrim ishchilargina
uddalay oladi.
Frantsiyada 20-yillardan e’tiboran Bedo tizimi keng tarqala boshlandi. Bu
tizim mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgan ishlab chiqarishda band bo’lgan
ishchilarning mehnatga haq to’lashni normalash va tashkil etish uchun mo’ljallangan
edi. Mazkur tizimning mohiyati shundaki, unda mehnatni normalashning alohida
metodi tatbiq qilinib, mehnat sarflari Bedo-birliklar deb ataluvchi maxsus
birliklarida o’z ifodasini topadi. Bedo-birlik deganda shunday o’z ishini yaxshi
o’zlashtirib olgan malakali ishchi uni bir daqiqa ichida bajarishi lozim bo’lgan ish
tushuniladi. Unumdorlik normasi bir soatda 60 bedo-birlikka, sakkiz soatlik
smenada esa 480 bedo-birlikka tengdir. Bedo tizimida mehnatga haq to’lash aralash
tarzda bo’ladi: normalarni bedo birliklarda 100% gacha bajarganda-vaqtbay haq
to’lash, normalarni 100% dan oshirib bajarganda-ishbay haq to’lash joriy etiladi.
Tarif stavkalari ishlarga tahliliy baho berish asosida belgilanadi. Bu maqsadda
maxsus shkala ishlab chiqilgan bo’lib, unda ishning murakkabligini, talab
qilinadigan malaka darajasi, texnologiya xususiyatlari va hokazolarni nazarda
tutuvchi 26 omil, shuningdek, xodimning o’ziga qo’yiladigan va ballarda
ifodalangan talablar hisobga olingan. Masalan, ishchining mehnatiga balli baho
berish quyidagi omillar bo’yicha amalga oshiriladi:
-bilim, amaliy tajriba, mahorat-0,28 ball;
-javobgarlikni his etish-0,16;
-ishlab chiqarishda tavakkal qilish qobiliyati-0,10;
-psixofiziologik zo’riqish-0,10;
-xodimning aqliy yetukligi mahorati, izlanuvchanligi va tashabbuskorligi-
0,20
-xodimning axloqiy sifatlari-0,40
Barcha ballar yig’indisi bo’yicha ishchining shaxsiy razryadi, razryadiga
qarab esa soatlik tarif stavkasi aniqlanadi.
20
Yaponiya firmalarida xodim mehnatiga haq to’lash darajasi uning mehnatga
iqtisodiy rag’bati natijalari bilan bog’lanmay, balki bevosita, uning hayotiy
ehtiyojlarini qondirish orqali amalga oshiriladi. Ish haqining miqdori, “ish kuchini
qayta tiklash hayotiy qikli” kontseptsiyasi asosida aniqlanadi, bunda xodim
hayotining turli davrlaridagi ehtiyojlari darajasiga asoslanadi. “Umrbod ish haqi”
ning mohiyati shundan iboratki, yapon firmasida faqat mehnatning o’zi emas, balki
xodimning butun ijodiy imkoniyatlari rag’batlantiriladi. Oylik ish haqi yiliga ikki
marta to’lanadigan mukofotlar bilan to’ldiriladi. U belgilangan ish vaqti uchun
beriladigan tarif ish haqidan va ishdan tashqari qilingan ish uchun beriladigan
qo’shimcha haqlardan iboratdir. YApon korxonalarida tarif stavkalarining uchta
asosiy turi: shaxsiy, mehnat va umumlashgan stavkalari tatbiq etiladi.
Shaxsiy stavka xodimning yoshi va skabi shaxsiy sifatlaridan kelib chiqib
nomlangan, yosh va staj tarif setkasiga stavkani aniqlash mezonlari sifatida
kiritiladi. Bu stavka yosh va stajga haq to’lash summasini o’z ichiga oladi. Bunday
tarif setkasi xodimlar ma’lumotining uch darajasiga: to’liqsiz, o’rta va oliy
ma’lumotga nisbatan ishlab chiqiladi, ya’ni bu shaxsiy stavkani aniqlashning yana
bir mezoni bo’ladi. Shunday qilib, shaxsiy stavka asosida uch mezon: tajriba, yosh
va ma’lumot yotadi. Mehnat tarif stavkasi xodimlarning malaka darajasini va ular
mehnatining natijalarni hisobga oladi. Mehnat tarif stavkalariga xizmat vazifalarini
bajarganlik, malaka, xizmat vazifalarini birga qo’shib bajarishganlik va hokazolar
uchun stavkalar kiradi. Ishchilar va xizmatchilarning mehnat hissasi bevosita
rahbarlar qo’yadigan baholar asosida har yilgi attestatsiyalarni o’tkazish usuli
aniqlanadi. Ish natijalari uch balli tizim bo’yicha baholanadi. Bu bahoga muvofiq,
xodim tarif stavkasi vertikali bo’yicha bir, ikki yoki uch qator oldinga o’tkazilishi
mumkin. Baho qo’yishda normalarning bajarilish darajasi, mehnatning sifat
ko’rsatkichlari, vazifalarga bo’lgan munosabat, hamkasblar bilan ishlay olish, ular
bilan o’zaro munosabatlarning umumiy xarakteri hisobga olinadi.
Umumlashgan stavka shaxsiy stavka va mehnat tarif stavkalarining birga
qo’shilishidan yuzaga keladi. Hozirgi vaqtda yapon kompaniyalarida 70% ortiqroq
hollarda umumlashgan tarif stavkalaridan foydalanadi. Yapon firmalarida turli-
21
tuman tarif stavkalari, masalan mahsulot uchun, malaka uchun stavkalar, transport,
oilaviy ustama haqlar va hokazolardan foydalaniladi. YApon xodimlariga
mukofotlar (bonus), odatda, yiliga ikki marta, yilning iyun va dekabr oylarida firma
faoliyatining yarim yillikdagi yakunlari chiqarilganda to’lanadi. Bonuslar ulushi
o’rta hisobda yapon xodimi yillik ish haqining deyarli chorak qismini tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |