Ish haqi to'g'risidagi turli XIL nazariyalar


-rasm. Iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha yuridik shaxs maqomiga ega



Download 0,76 Mb.
Pdf ko'rish
bet18/19
Sana31.12.2021
Hajmi0,76 Mb.
#238980
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19
Bog'liq
Ish haqi to'g'risidagi turli xil nazariyalar

6-rasm. Iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha yuridik shaxs maqomiga ega 

bo’lgan korxona va tashkilotlarda ishlovchi xodimlarning o’rtacha oylik 

nominal hisoblangan ish haqi, ming so’m (2019 yil yanvar- dekabr, qishloq 

xo’jaligi va kichik tadbirkorlik sub’ektlaridan tashqari)

13

 

Hududlarda  ayrim  iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha respublikadagi 

o’rtacha oylik  nominal hisoblangan  ish haqiga nisbatan  eng past ko’rsatkichlar 

kuzatildi. 

Jumladan, Jizzax viloyatida sanoat 36,4 % ga, qurilish 28,2 % ga, tashish va 

saqlash  49,2 %  ga, axborot va aloqa  49,1 %  ga  iqtisodiy faoliyat turlari bo’yicha 

respublikadagi o’rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqiga nisbatan past bo’ldi.  

                                                           

13

 O’zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo’mitasi Press-relizlari, Toshkent, 2019. 1 b. 




38 

 

Samarqand    viloyatida  savdo    30,5  %    ga,  tashish  va  saqlash  49,1  %  ga, 



axborot  va  aloqa  51,7  %  ga,  boshqa  faoliyat  turlari  17,5  %  ga  iqtisodiy  faoliyat 

turlari  bo’yicha    respublikadagi  o’rtacha  oylik    nominal  hisoblangan  ish  haqiga 

nisbatan past bo’ldi.  

Farg’ona    viloyatida    bank,  sug’urta,  lizing,  kredit  va  vositachilik  faoliyati 

23,5 % ga, ta’lim 8,0 % ga, sog’liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish  5,9 %  

ga    iqtisodiy  faoliyat  turlari  bo’yicha    respublikadagi  o’rtacha  oylik  nominal 

hisoblangan ish haqiga nisbatan past bo’ldi. 

Yuqorida  keltirilgan  statistik  ma’lumotlar  mamlakatimizda  mehnat  bilan 

bog’liq munosabatlarning qay darajada samarali tashkil etilayotganligining yaqqol 

isboti hisoblanadi. 

Endi  mamlakatimizda  mehnat  faoliyati  bilan  bog’liq  bo’lgan  jarayonalarga 

to’xtalib o’tsak. 

Mehnat  faoliyati  deganda  insonning  biror  mehnat  turi  bilan  band  bo’lishi 

tushuniladi.  Bunga  ilmiy  va  pedagogik  faoliyat,  ishlab  chiqarish  va  boshqaruv 

faoliyati,  tadbirkorlik  va  tijorat  faoliyati  va  boshqalar  misol  bo’lishi  mumkin. 

Mehnat faoliyatini tashkil etish, bir tomondan, uning asoslarini (huquqiy, ma’naviy-

psixologik, iqtisodiy, ijtimoiy) yuzaga kelishga ikkinchi tomondan, mehnat faoliyati 

mexanizmini  shakllantirilishini  taqozo  etadi.  Huquqiy  asoslar-ishlab  chiqarish 

munosabatlaridagi  mehnat  faoliyatini  tashkil  qilishga  xizmat  qiladigan  huquqiy 

mezonlar  (fuqarolik,  ma’muriy,  egalik  huquqlari,  korxona  ishlab  chiqarish  bilan 

bog’liq  huquqiy  hujjatlar).  Ma’naviy-psixologik  asoslar-bu  mehnat  faoliyatini 

tashkil  qilishda  ishlab  chiqarish  munosabatlarida  tomonlar  o’rtasidagi  o’zaro 

munosabatlar va ularning shakllanish jarayoni bilan yuzaga keladi (bunda yollanma 

ishlovchilar o’rtasida o’zaro munosabat, rahbar yoki korxona egasi bilan yollanma 

ishlovchi  o’rtasidagi  munosabat  yoki  jamoa  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlar). 

Iqtisodiy  asoslar-esa  mehnat  faoliyatini  tashkil  qilishning  asosini  tashkil  etadi. 

Bunda  mehnat  faoliyatini  tashkil  qilish  mezonlari  (ya’ni,  shaxsning  moddiy 

manfaatdorligi, bu yerda mehnat faoliyatidan qoniqish darajasi ko’zda tutiladi).  




39 

 

Tashkil  etish  ayni  vaqtning  o’zida  funktsional  va  nazariy  jihatlardan 



munayyan maqsadga erishish yoki muayyan vazifani hal qilish tizimini yaratish va 

takomillashtirish  sohasidagi  ongli  faoliyatning  jarayoni  va  natijasidir.  Odatda, 

mehnatni,  ishlab  chiqarish  va  boshqarishni  tashkil  etishi  bir-biridan  farqlashni 

taqozo etadi. Bunda ko’p hollarda mehnatni tashkil etishning bir qismi, deb qaraladi, 

tashkil etishning o’zi esa boshqarish funktsiyasi, deb tushuniladi. Mehnatni tashkil 

etish,  ishlab  chiqarish  va  boshqarishni  tashkil  etish  bilan  birgalikda  olib  borilgan 

taqdirdagina mehnat samarali bo’lishi mumki. Tashkil etish boshqarishga nisbatan 

ancha yuqori darajadagi va tartibdagi tushuncha kategoriyasidir, chunki tashkil etish 

tabiat va jamiyatdagi har qanday jarayon va hodisalarning har ikkala tomoni bo’lgan 

boshqarish va bajarishga ham singib ketgan bo’ladi. Boshqarishni tashkil etish esa 

boshqaruv  faoliyatini  tashkil  etishni  bildiradi.  Bunga  tegishli  vazifalarni  bajarish 

tizimlari  va  boshqarish  tizimlarini  yaratish,  hamda  boshqarishning  tashkiliy 

tizimlarini yo’lga qo’yish bilan erishiladi.   

Shunday  qilib,  umumiy  kategoriya  tushunchasi  sifatidagi  tashkil  etishni 

mehnat  ishlab  chiqarish  va  boshqarishni  tashkil  etishga  ajratishga  a’anaviy 

yondashuv  eskirib  qolgan  bo’lib,  bu  tushunchalarning  real  mazmuni  va  mohiyati 

haqidagi hozirgi tasavvurlarga to’g’ri kelmaydi. Bu tushunchalar mehnat faoliyatiga 

(shu  jumladan  chiqarish  va  boshqaruv  faoliyatiga)  ma’lum  darajada  taaaluqli 

bo’lganligi  sababli,  bu  yerda  gap  aynan  mehnat  faoliyatini  tashkil  etish  haqida, 

aniqrog’i, inson ijodkorligining alohida turi bo’lgan tashkilotchilik faoliyati haqida 

borishi mumkin.  

Bozor  iqtisodiyoti  davrida  raqobatni  yengib  chiqishning  asosiy  olimlardan 

biri  makroiqtisodiyotga  taalluqli,  ijtimoiy  va  shaxsiy  sektorlardagi  korxonalarda 

ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshirishga  erishishdir.  Bu  asosan,  mavjud  ishchi 

kuchidan  oqilona  foydalanish  evaziga  erishiladi.  O’z  navbatida,  ishchi  kuchidan 

samarali  foydalanish  ko’pincha  har  xil  bajarilishi  zarur  bo’lgan  ishlarning  ayrim 

ijrochilar  o’rtasida  to’g’ri  taqsimlanishicha,  ya’i  ularning  malakasiga,  tajribasiga, 

zukkoligiga yarasha ish bilan bab-baravar ta’lim etilishiga bog’liqdir. Bu masalani 

maqsadga  muvofiq  hal  etish  uchun,  birichi  navbatda,  mehnatni  ishchi  ishlab 



40 

 

chiqarishda  puxta  o’ylab  oqilona  taqsimlashi  lozim  bo’ladi.  Bu  tashkiliy  masala 



mehnat taqsimoti, deb ataladi.  

Mehnat  taqsimotining  asosiy  ustunliklarida  biri  shundaki,  bunda  ishchi 

ishning  ma’lum  bir  turida  chuqur  ixtisos  topadi,  shu  ish  bajarilish  texnikasini  va 

tartibni puxta egallab oladi, zarur ko’nikmalarni kasb etadi, ish usul va uslublarini 

yanada takomillashtiradi.  

Ishlab chiqarishda mehnat taqsimotining uchta turi mavjud bo’ladi: 

1.Umumiy  mehnat  taqsimotiga  kishilar  faoliyatining  ishlab  chiqarish  va 

noishlab chiqarish sohalari o’rtasidagi mehnat taqsimoti kiritiladi, bu sohalar ichida 

esa  sanoat,  qishloq  xo’jaligi,  transport,  aloqa,  savdo,  xalq  ta’limi,  fan,  davlat 

boshqaruvi, madaniyat va hokazolar o’rtasidagi mehnat taqsimoti kiritiladi.  

2.Xususiy  mehnat  taqsimoti  umumiy  mehnat  taqsimotining  sohalar  va 

tarmoqlar  ichidagi  taqsimotini  nazarda  tutadi.  Masalan  sanoat  tarmoqlari  kichik 

sohalar, birlashmalar, ayrim korxonalarga bo’linadi; qishloq xo’jaligi dehqonchilik 

va  chorvachilikka,  ular  ichida  esa  ixtisoslashtirilgan  tarmoqlarga  (g’alla,  paxta, 

kartoshka  yetishtirish,  bog’dorchilik,  go’sht,  sut,  jun  yetishtirish  va  shu  kabilar) 

bo’linadi.  

3.Ayrim  mehnat  taqsimoti  ishlar  va  mehat  funktsiyalarining  ayrim  korxona 

yoki alohida tashkilot xodimlari o’rtasida: tsexlar, uchastkalar, brigadalar, zvenolar, 

ayrim  ijro  etuvchi  xodimlar  bo’yicha,  shuingdek,  ularning  kasb-malaka  guruhlari 

o’rtasida taqsimlanishini nazarda tutadi.  

Ishlab  chiqarish  va  xizmat  ko’rsatish  sohalaridagi  korxonalarda  mehnat 

taqsimotining quyidagi har xil shakllari qo’llaniladi:  

1.Texnologik mehnat taqsimoti ishlab chiqarish jarayonlarining qayta ishlash 

faza va tsikllariga qarab bo’ladi. Bunda eng muhimi, ularni bajarishning texnologiya 

jihatidan  bir  xil  bo’lishidir.  Qayta  ishlash  va  fazalar  ichida  ayrim  guruh  ishlar: 

chilangar, qizdirilgan yoki sovuq metallni ikki bo’lak qolip orasiga olib urib buyum 

tayyorlovchi va hokazo bo’ladi.  



41 

 

2.Fuktsional mehnat taqsimoti qo’llanilganda birovlar asosiy ishni bajarishda 



ixtisos  topadi,  boshqalari  yordamchi  ishni  bajarishda,  uchinchilari  esa  tayyorlash, 

xizmat ko’rsatish ishini bajarishda ixtisos orttiradi.  

3.Malakali mehnat taqsimoti yoki bajarilgan ishlarning murakkabligiga qarab 

mehnatni taqsim qilish, murakkab ishlar bilan oddiy ishlarni bir-biridan ajratishdan 

iborat.  Shu  bilan  birga,  mahsulot  tayyorlashdagi  texnologik  murakkablik 

deganimizda  tayyorgarlik  fuktsiyalarini  va  mehnat  jarayonlarini  bajarishdagi, 

shuningdek, tayyorlangan  mahsulot, ko’rsatilgan  xizmat  sifatii nazorat  qilishda gi 

murakkabliklar nazarga olinadi.  

4.Operatsiyalar  bo’yicha  mehnat  taqsimoti  ishchilar  mehnatii  eng  to’la 

taqsimlashdir.  Bunda  ishlab  chiqarishning  har  bir  ayrim  jarayoni  ishlab  chiqarish 

operatsiyasining  tarkibiy  qismlariga  bo’linadi.  Masalan,  maxsus  sof  bolt 

tayyorlashning  texnologik  protsessi  temirchilik-metall  toblash,  chilangar-yo’nish, 

naqsh  solish  va  o’yish,  frezerlik-bolt  qoshidagi  qirralarini  frezerlash 

operatsiyalaridan iborat bo’ladi.  

5.Kasbiy  mehnat  taqsimoti  ishchilarning  kasbiy  ixtisoslariga  qarab  amalga 

oshiriladi va ish joyida u yoki bu kasb (ixtisos) bo’yicha ish bajarish nazarda tutiladi. 

Har bir tur ishning hajmiga qarab ishchilarga bo’lgan talabni-tsex, uchastka, ishlab 

chiqarish, korxona, birlashma va hokazolar uchun kasblar bo’yicha talab qiliadigan 

ishchilar sonini belgilash mumkin.  

Mehnat faoliyati jarayonidagi alohida ixtisoslashtirilgan ijrochilar o’rtasidagi 

aloqalarning o’rnatilishi mehnat kooperatsiyasi deb ataladi va mehnat faoliyatining 

tashkil  etilishidagi  eng  muhim  elementlaridan  biri  hisoblanadi.  Mehnat 

kooperatsiyasining  maqsadga  muvofiq  tashkiliy  shakllari  tanlash-mehatni  tashkil 

qilishning  mehnat  taqsimotida  keyingi,  ikkinchi  muhim  masalasidir.  Ijtimoiy  va 

xususiy  sektor  korxonalarida  texnikaning  rivojlanish  darajasiga,  ishlab  chiqarish 

jarayonlari  tizimining  tashkil  etilish  xarakteri  va  usullariga  qarab,  mehnat 

kooperatsiyasining turli shakllaridan foydalaniladi:  

1.Ixtisoslashtirilgan tsexlarning tsexlararo kooperatsiyasi. Bunda korxonadagi 

bir necha tsex jamoasining bir xil ishlab chiqarish jarayonida yoki turli bo’lsa-da, 



42 

 

bir-biri  bilan  bog’liq  ishlab  chiqarish  jarayonlarida  rejali  ravishda  va  birgalikda 



ishtirok etishi tushuniladi. Tsexlararo mehnat koorparatsiyasi shunga asoslanadiki, 

tayyorlov tsexlarining jamoalari ishlov berish tsexlarini zarur yarim fabrikatlar bilan 

ta’minlab  turadilar,  yarim  fabrikatlar  bu  tsexlarda  ishlanib,  chiqarish  tsexiga 

o’tkaziladi, chiqarish tsexida esa bu korxona mahsuloti tamomila ishlanib bo’ladi. 

Mazkur  tsexlar  o’rtasida  mahkam  mehnat  kooperatsiyasi,  bundagi  jamoalarning 

mehnat faoliyatida to’la  uyg’unlik bo’lgan taqdirdagina istagan bir korxonad rejali 

ravishda uzluksiz tayyor mahsulot ishlab chiqarish ta’min etiladi.  

2.Ixtisoslashtirilgan uchastkalarning tsex ichidagi mehnat kooperatsiyasi. Bu 

tsex  ichidagi  bir  necha  uchastka  kollektivlarining  bir  xil  ishlab  chiqarish 

jarayonlarida rejali va birgalashib ishtirok qilishidir.  

Ixtisoslashuv belgisi bo’yicha barcha ish o’rinlari ixtisoslashgan va universal 

ish o’rinlariga bo’linadi. Ixtisoslashgan ish o’rinlarida  bir xil yoki operatsiyaning 

mazmuni  va  ishlar  turi  bo’yicha  bir-biriga  yaqin  vazifalar  bajarilishi  mumki 

(qoliplovchi, termist, burg’ulovchi, hisoblash mashinasi operatori va hokazolarning 

ish  o’rinlari).  Universal  ish  o’rinlarida  xilma-xil  ishlar  bajariladi.  Bunday  ish 

o’rinlari,  odatda,  asbob-uskunalar  kichik  seriyali  va  bir  xil  ishlab  chiqarish 

sharoitida bir ish turidan boshqasiga tezda o’tib ishlash imkonini beradigan bir qator 

stanoklar va mexanizmlar bo’ladi (masalan, ta’mirlash-texnika ustaxonalari, aholiga 

maishiy xizmat ko’rsatish va shu kabi sharoitlarda).  

Mehnat taqsimoti belgisi bo’yicha ish o’rinlarining ikki turi-yakka tartibdagi 

va jamoa ish o’rinlariga ajratiladi. Yakka tartibdagi ish o’rnida har doim bitta ijrochi 

xodim band bo’ladi. Jamoa ish o’rinlarida mehnat jarayonlari bir guruh xodimlari 

tomonidan  amalga  oshiriladi  (masalan,  mehnatni  brigada  tarzida  tashkil  etganda, 

yirik  mashina  agregatlariga  va  apparatura  tizimlariga  va  shu  kabilarga  xizmat 

ko’rsatganda).  

Mehnatni tashkil etishning navbatdagi muhim yo’nalishi intozomdir. Mehnat 

intizomi-bu,  faqat,  ish  joyiga  o’z  vaqtida  kelish,  va  bu  yerda  belgilangan  vaqt 

mobaynida  bo’lish  emas,  balki  belgilangan  texnologiyaga  rioya  qilish,  mahsulot 

sifatini,  ishlab  chiqarishdagi  mehnat  rejimini  ta’minlash,  mehnat  unumdorligini 



43 

 

muayyan  darajada  saqlashdir.  Mehnat  intizomi  yuzlab  va  minglab  xodimlarni 



umumiy reja asosida ishlaydigan va umumiy maqsadga intiladigan yagona organizm 

qilib  birlashtiradi.  Mehnat  intizomisiz  har  qanday  korxonada  mehnatni  biron-bir 

maqbul tarzda tashkil etish haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. Mehnat intizomi 

tushunchasini quyidagi uch qismga bo’lish mumkin:  

1.Mehnat faoliyati intizomi.  Korxona yoki tashkilotdagi barcha xodimlarning 

ichki mehnat tartib qoidalariga rioya qilinishi: ishga o’z vaqtida kelinishi, ish kuni 

davomida  tanaffuslarga  rioya  qilinishi,  ishni  grafik  asosida  tamomlashni,  smenali 

ish sharoitida qayta smena rejimiga rioya qilish va shu kabilarni nazarda tutadi.  

2.Texnologik intizom. Bu ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish usullari va 

izchilligiga,  mahsulot  yoki  ish  sifatiga  Aniq  rioya  qilinishini,  yaroqsiz  mahsulot 

ishlab chiqarishga va avariyalarga byuarham berilishini nazarda tutadi.  

3.Ishlab  chiqarish  intizomi.  Korxonada  belgilangan  ichki  mehnat  tartibi 

qoidalarning bajarilishini, ishlab chiqarish rahbarlari buyruqlari va farmoishlarining 

aniq bajarilishini, mehnatni muhofaza qilish, ishlab chiqirish  sanitariyasi, xavfsizlik 

texnikasi  qoidalariga  so’zsiz  va  aniq  rioya  qilinishini,  atrof-muhitning  muhofaza 

qilinishini, nazarda tutadi. Shuningdek, xom-ashyo, materiallar, butlovchi buyumlar 

va tayyor  mahsulotlardan tortib asboblar, mashinalar, mexanizmlar, apparatura va 

boshqa ishlab chiqarish  jihozlarigacha ehtiyotkorona munosabatda bo’lish kiradi. 

Rag’batlantirish-bu harakat uchun turtkidir. Rag’batlantirishlar ijobiy bo’lishi 

mumkin,  bunda  xodim  ham  moddiy  (mukofot,  foydaning  bir  qismini  olish, 

birmuncha  yuqori  haq  to’lanadigan  ishga  o’tkazish),  ham  ma’naviy  (maqtash, 

xizmatlarini  ko’pchilik  oldida  e’tirof  etish  va  shu  kabilar)  rag’batlantiriladi.  Shu 

bilan birga, salbiy: moddiy (yaroqsiz mahsulot ishlab chiqilgan taqdirda yoki asbob-

uskunalarga  shikast  yetkazilganda  va  hokazolardan  ish  haqi  yoki  mukofotni 

qisqartirish)  va  ma’naviy  (e’tiroz,  xayfsan  berilishi,  ishdagi  o’rtoqlari  tomonidan 

mehnat xulqining qoralanishi) bo’lishi mumkin. 

Mehnat  sharoitlari  deganda  ishlab  chiqarish  jarayonida  insonni  qurshab 

turuvchi  tashqi  muhit  tushuniladi.  Bu  muhit  inson  organizmiga,  uning  mehnat 

faoliyatiga, binobirin, uning ishchanlik qobilyati va mehnat unumdorligiga muhim 



44 

 

ta’sir ko’rsatadi. Mehnat sharoitlari ta’sirida organizmning uchta asosiy funktsional 



holati, yaxni normal, chegaraviy (norma Bilan patalogiya  o’rtasidagi) va patalogik 

holatlar shakllanadi. 

Mehnatni  tashkil  etishda  uni  normalash  katta  rol  o’ynaydi.  Mehnatni 

normalash eng samarali mehnat usuli va metodlarini tanlashda, mehnat taqsimoti va 

kooperatsiyasining eng yaxshi shakllarini, ish joylarini tashkil etish va ularga xizmat 

ko’rsatishning  ratsional  tizimini  belgilashda  qo’llaniladi.  Mehnatni  normalash-bu 

ishlab  chiqarishni  boshqarish  sohasidagi  iqtisodiy  faoliyatning  muhim  turi  bo’lib, 

uning  yordamida  zarur  mehnat  xarajatlari  belgilanadi,  uning  natijalari  aniqlanadi, 

turli  toifadagi  xodimlar  mehnatining  kooperatsiyasi  amalga  oshiriladi,  ular  ish 

o’rinlariga  qo’yiladi.  Mehnat  normalarining  barcha  turlari  ichida  asosiysi–vaqt 

normasi  bo’lib,  uning  vositasida  mehnatni  tashkil  etish  ehtiyojlari  uchun  boshqa 

normalar:  mahsulot  ishlab  chiqarish  normasi    (ish  davri  davomiyligini  vaqt 

normasiga  bo’lish  bilan  aniqlanadi);  xizmat  ko’rsatish  normasi    (xizmat 

ko’rsatiladigan  ishchilar  soni  bilan  ifodalanadi);    xizmat  ko’rsatish  soni  normasi 

(biron-bir  stanok,  agregat  yoki  patok  liniyasiga  xizmat  ko’rsatish  uchun  zarur 

bo’lgan  ishchilar  soni  bilan  ifodalanadi);    boshqaruvchanlik  normasi  (ishlab 

chiqarishning muayyan rahbariga bo’ysunuvchi xodimlar bilan ifodalanadi). 

 



45 

 

Xulosa 

Ish  haqi  to’g’risidagi  turli  xil  nazariyalarni  o’rganib  quyidagi  xulosalarga 

keldik. 


Ish  haqi  korxona,  muassasa,  tashkilotlarning  o’z  xodimlariga  ularning 

mehnati uchun to’lashi shart bo’lgan haq shaklidir. 

Yaratilgan  yalpi  ichki  mahsulotning  uning  ishlab  chiqaruvchilari  o’rtasida 

mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadigan qismi ish haqi 

deb yuritiladi. 

Ish  haqining  asosiy  vazifasi  ishchi  va  xizmatchilarning  hayot  va  mehnat 

sharoitini  yaxshilash,  boshqacha  qilib  aytganda,  mehnat  me’yori  bilan  iste’mol 

me’yori o’rtasidagi bog’liqlikni ta’minlashdan iboratdir. 

Ishchi uchun qanday shaklda va qancha miqdorda ish haqi olishi emas, balki 

unga  qancha  miqdorda  tovarlar  va  xizmatlar  sotib  olishi  mumkinligi  muhim.  Shu 

sababli  nominal  va  real  ish  haqi  farqlanadi.  Nominal  ish  haqi  bu  ma’lum  vaqt 

davomida  olingan  ‘ul  summasi  yoki  ‘ul  shaklidagi  ish  haqi.  Real  ish  haqi  –  bu 

nominal ish haqiga sotib olish mumkin bo’lgan tovarlar va xizmatlar miqdori. O’z-

o’zidan  aniqki,  real  ish  haqi  nominal  ish  haqiga  va  xarid  qilinadigan  tovarlar  (va 

xizmatlar)  bahosiga bog’liq. Shunday  ekan, real  ish  haqi boshqa  sharoitlar  bir  xil 

bo’lganda,  nominal  ish  haqiga  to’g’ri  mutanosibdir  va  iste’mol  buyumlari  va 

xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.  

Real  ish  haqi  uch  omil  bilan  aniqlanadi:  birinchidan,  nominal  ish  haqining 

miqdori  bilan;  ikkinchidan,  amaldagi  soliqlar  yuki  bilan;  uchinchidan,  iste’mol 

narxlari darajasi bilan.  

Ish  haqini  tashkil  etishda  uning  ikkita  asosiy  shakli:  vaqtbay  va  ishbay 

shakllari  farqlanadi.  Vaqtbay  ish  haqi  xodimning  malakasi,  mehnatning  sifati  va 

ishlagan  vaqtiga  qarab  to’lanadigan  ish  haqidir.  Ishbay  ish  haqi  ishchining  ishlab 

chiqargan  mahsulot miqdori  yoki bajargan  ishining  hajmiga  qarab beriladigan ish 

haqidir. Mahsulot birligi uchun miqdori, ta’rif stavkasidagi haqni ishlab chiqarish 

me’yoriga taqsimlash yo’li bilan aniqlanadi. Haq to’lash shakllarining aniq mehnat 

sharoitlarini hisobga oladigan turlari ish haqining tizimini tashkil qiladi. 



46 

 

Ishchilarning  ish  haqini  tabaqalashtirish  eng  avvalo  davlat  tarif  tizimi 



yordamida  amalga  oshiriladi.  Tarif  tizimi  yordamida  tarmoqlar  va  mamlakat 

mintaqasi bo’yicha, ular ichida esa ishlab chiqarish turlari, turli toifadagi xodimlar 

malakasi va mehnat sharoitlariga qarab ishchi va xizmatchilarning ish haqi darajasi 

tartibga solib turiladi. 

O’zbekiston  Respublikasi  mehnat  bozori  tahlil  qilinganda,  mamlakatdagi 

iqtisodiy  faol  aholi  soni  2019  yilning  uchinchi  choragida  14 946,2  ming  kishini 

tashkil  etganligi,  bu  2018  yilga  nisbatan  qariyb  200  mingga  ko’payganligini, 

shundan 13 608,8 ming kishi bugungi kunda ish bilan bandligi ayon bo’ldi. 

Mamlakatimizda  bandlik  darajasi  ya’ni  band  aholi  sonining  mehnatga 

layoqatli aholi soniga nisbati 2018 yilda 67,4 foizni tashkil etgan. Hududlar kesimida 

qaraydigan bo’lsak, bandlik eng yuqori bo’lgan hududlar jumlasiga Toshkent shahri 

(77,5%), Toshkent viloyati (71,4%), Buxoro viloyati (70,7%) va Sirdaryo viloyati 

(70,5%) kiradi. 

Shu  o’rinda  yuqorida  bildirilgan  fikr-mulohazalarimizni  muxtasar  qilib 

aytmoqchimizki,  mehnat  haq  to’lashda  rag’batlantiruvchi  vositalar  rolini  oshirish 

maqsadga muvofiq:  

-  mehnat haqining qiymatini ishchi va xodimlar tomonidan bajariladigan ish 

faoliyatining samaradorligiga, unumdorligiga va sifatiga bog’liq qilib qo’yish kerak. 

Shunday  yo’l  tutilsa,  ishchi  va  xodimlar  o’zlari  bajaradigan  funksional 

vazifalarining pirovard natijasidan bevosita manfaatdor bo’lishadi;  

-    mehnatga  haq  to’lashning  konkret  sharoitga  mos  ravishda  amal  qila 

oladigan  tizimini  joriy  etish  zarur.  Bunday  tizim  korxonaning  iqtisodiy  faoliyati 

yakunlarini hamda alohida olingan har bir ishchi-xodimning umumiy ishga qo’shgan 

individual hissasini inobatga olishga, shu bilan birga har bir ishchi-xodimning sof 

foydadan olishi mumkin bo’ladigan ulushini aniqlashga imkon beradi;  

-  ishchi-xodimlarga bir xilda maosh to’lashdan voz kechilishi lozim; 

-  ishchi-xodimlarga  ish  haqi  to’lash  tizimini  tashkil  etish  chog’ida  mazkur 

tizimning  amal  qilishi  oqibat  natijada  ishchilar  orasida  nifoq  tug’ilishiga  olib 

kelmasligi lozimligini e'tiborga olib ish tutish maqsadga muvofiqdir. 



47 

 


Download 0,76 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish