|
1 B .N id iz , H. Anderson. D. K old u yell "Princiblcs o f A ccou n ting" М .Ф инансы и эко
номика. 2 0 0 4 г.
8
bajarilishi, xarajatlar normativlaridan kundalik chetga chiqishlar,
ish kuchidan foydalanish va asbob-uskunalam ing yuklanganlik da-
rajasi, shartnomalarga rioya qilinishi - mol yetkazib beruvchilar
va xaridorlar o'rtasida tuzilgan kontraktlam ing bajarilishi haqida-
gi m a’lumotlami yetkazadi. Operativ hisobda o ‘lchovlaming ham-
ma turlari - moddiy, mehnat va qiymat oichovlaridan foydalani-
ladi. Lekin hisobning bu turi asosan bir turdagi operatsiyalami aks
ettirganligi va undan umumlashtirilgan ko ‘rsatkichlar talab qilin-
maganligi sababli, unda moddiy, mehnat o ic h o v birliklaridan foy-
dalaniladi.
Nazoratning tezkorligini ta ’minlash uchun xo‘jalik operatsi-
yalarining borishi haqidagi axborotni tezroq olish kerak b o ia d i.
Shuning uchun operativ hisobning m a’lumotlari iloji boricha oson-
roq y o ‘l bilan qayd qilinishi kerak. Ulam i bevosita kuzatish y o ‘li
bilan yetkazishadi, telefon, faks, modem orqali, kompyuter aloqa-
si yordamida va boshqa y o ‘llar bilan xabar qilishadi. Hozirgi vaqt-
da operativ axborotni olish uchun mexanika va avtomatik o ic h o v ,
tartibga soluvchi asboblar, moslamalardan foydalanish tobora ken-
gayib bormoqda. Hisobni bunday tashkil qilish xo ‘jalik operatsi-
yalarining borishi ustidan ulam ing am alga oshirihshi vaqtida bev
osita boshqarish imkonini beradi.
Operativ hisobning m a’lumotlaridan mutlaq aniqlik talab etil-
maydi, chunki ulam ing asosiy vazifasi kuzatilayotgan obyektlarda
sodir bo‘Iayotgan o ‘zgarishlami tezlik bilan xabar qilishdir. Shun
ing uchun amaliyotda operativ hisobdan faqat taxminiy axborotni
olish bilan kifoyalaniladi. Lekin bu axborot yetarli darajada to ‘g ‘ri
boMishi kerak, zeroki, unga qarab o ‘zgarishlarning hajmi va tavsifi
haqida ishonchli xulosa chiqanb, xatosiz bo‘lgan boshqaruv qaror-
lami qabul qilish mumkin bo‘lsin.
Operativ hisob korxonaning har xil b oiin m alari - bo iim lari,
sexlari, omborlari va hokazolai tomonidan yuritiladi.
Operativ axborot yordamida - menejerlar ishlab chiqarish, foy-
da bo‘yicha topshiriq bajarilishining borishi, korxonani ta’minlash
va mahsulot sotish bo ‘yicha topshiriqlam ing bajarilishi, tovar mod-
9
diy boyliklar zahirasining darajasi ham da boshqa korxonalar, tash-
kilotlar, muassasalar bilan hisob-kitoblam ing holati va borishi ha-
qidagi m aiu m o tlam i olishda foydalanishadi.
Operativ hisob korxonaning ishchi kuchi bilan ta’minlanganligi,
uning harakati, xodimlarning malakasini oshirish va boshqalar usti-
dan nazorat olib borish uchun zarurdir. Sexlar, omborlar va boshqa
b o ‘linmalarning xodimlari undan m a ’lum x o ‘jalik qismidagi top-
shiriqlar bajarilishi haqidagi m a’lumotlar olishadi.
Operativ hisobdan ishlab chiqarish b o iin m alarid a sodir
b o ‘layotgan operatsiyalar yoki jarayonlam ing borishi haqidagi ax-
borotlarni olishda keng foydalaniladi. Bu maxsus grafiklar, xabar-
chi taxtalar va boshqalar yordamida amalga oshiriladi.
Operativ hisobning ba’zi bir m a’lum otlaridan faqat korxona-
ning tarkibiy qismidagina foydalanilmay, balki boshqaruv tizimla-
rida ham foydalaniladi. Bunday m a’lumotlar umumlashtirilib, ich-
ki operativ hisobot tarkibiga kiritilishi mumkin. Operativ hisobot-
ning ko ‘rsatkichlari ayrim tarmoqlar va butun xalq xo‘jaligi miq-
yosida tegishli jarayonlar ustidan kuzatish va axborotni umum-
lashtirish uchun xizmat qiladi. Operativ hisobotdan, masalan, mah-
sulot ishlab chiqarish, xomashyo bilan ta ’minlash, ishga kelish,
ekish va hosil y ig ‘ish va boshqa m a’lumotlar olinadi. Operativ hi-
sobning m a’lumotlaridan keyinchalik foydalanishda buxgalteriya
yoki statistik hisobda qayta ishlanadi.
Statistik hisob - ommaviy x o ‘jalik hodisalar to ‘g ‘risidagi
m a’lumotlarni yig‘ish va ishlash tizim idan iborat. X o‘jalik hi-
sobining bu turi x o ‘jalik tarmoqlarining rivojlanish jarayonini
o ‘rganishga yo‘naltirilgan. Undan korxona, tashkilot va muassasal-
arda sodir b o iayo tgan turli-tuman ommaviy hodisalam i kuzatish
uchun foydalaniladi. Statistik hisob yordam ida xo ‘jalik faoliyatin-
ing turli-tuman miqdoriy va sifat k o ‘rsatkichlari hisoblab chiqiladi.
Sanoatda bunga ishlab chiqarish hajmi, o ‘rtacha ish haqi, ish vaqti-
dan foydalanish, mehnat unumdorligi darajasi, o ‘sishi va boshqa
k o ‘rsatkichlar kiradi. Dastlabki statistik kuzatuv m a’lumotlari tu-
manlar, viloyatlar va respublika xalq x o ‘jaligining ayrim tarmoq-
10
lari b o ‘yicha umumlashtiriladi. Statistik hisob statistika fani -
statistika usullaridan foydalanadi. Statistika mustaqil ijtimoiy fan
sifatida faqat x o ‘jalik hodisalarinigina o ‘z ichiga olmay, balki jam i-
yat hayotining boshqa tomonlarini ham qamrab oladi. J uni lad an.
uning yordamida aliolining soni, tarkibi va harakati, xalq hayotin
ing moddiy ham da madaniy darajasi, uning ijtimoiy hayoti haqida-
gi k o ‘rsatkichlarga erishiladi.
X o‘jalik hodisalari haqidagi m a’lumotlar statistik hisob tomon-
idan operativ va buxgalteriya hisobi korxona, tashkilot va rnuas-
sasalarda mustaqil ravishda tashkil qilinadigan dastlabki hisobdan
olinadi. B a’zi m aiu m o tlar statistik kuzatuvning alohida shakllari -
qayta ro ‘yxatga olish va tekshirishlar yordamida olinadi. Uzluksiz
kuzatib b oim ay d ig an ommaviy hodisalam i tavsiflash uchun dast-
lab kuzatish usulidan keng foydalaniladi.
Tarmoqlar, xalq xo‘jaligi miqyosidagi xo‘jalik hodisala-
rini tavsiflovchi m a’lumotlar asosan maxsus davlat statistika tash
kil otlari
- statistika qo‘mitasi tomonidan olinadi va ishlab chiqila-
di. Dastlabki materiallarni ilmiy ishlash va tahlil qilish olingan
ko‘rsatkichlarni yig ‘ish va guruhlash, o ‘rtacha sonlar usuli. nis-
biy jam lar, indekslar, dinamik qatorlar kabi maxsus usullardan foy-
dalanish yordamida amalga oshiriladi.
Statistik hisobning k o ‘rsatkichlarini hisoblab chiqishda bar-
cha mavjud o lc h o v la r - natura, mehnat va pul o ‘lchovlaridan,
o ‘rganilayotgan hodisaning mazmuni va q o ‘yilgan vazifalariga qa-
rab foydalaniladi.
Buxgalteriya
hisobi
-
ichki
boshqarish
va
tashqi
iste’molchilarnmg maqsadlari uchun joriy va yakuniy axborotni ol
ish bilan korxonalar, tashkilotlar ham da muassasalam ing xo'jalik
faoliyati ustidan uzluksiz va o ‘zaro bog‘liq bo‘lgan kuzatish va
nazorat qilish tizimidan iborat.
Amerikalik olimlar B.Nidiz, H. Anderson, D. Kolduyellar5
"Buxgalteriya hisobi x o ‘jalik faoliyati va boshqaruv qarorlari qa-
Do'stlaringiz bilan baham: | 
