Is va mv zv n I 90 sih vA ra an vD xn a a o

5.4. Inventarizatsiya va uning natijasini rasmiylashtirish
Korxonada mavjud b o ‘lgan m ulklar saqlanishini ta ’minlash, 
ular nazoratini yaxshilash m aqsadida yuritilayotgan hisob 
m a’lumotlarining n ech o g lik haqiqiyligi, to ‘g ‘riligini tekshirish 
m aqsadida inventarizatsiya o ‘tkaziladi. Korxonadagi m ulklar de- 
ganda, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, ishlab chiqarish zahi­
ralari, tayyor mahsulot, tovar, pul m a b lag lari va boshqa moliyaviy 
aktivlar tushuniladi. Korxonaning moliyaviy majburiyatlari ham 
inventarizatsiya qilinib, bunday majburiyatlarga kreditorlik qar- 
zlari, bank kreditlari, olingan qarzlar kiradi.
Korxonalarda yillik hisobot tuzilib, bundagi m a’lumotlar al­
batta, haqiqiy m a’lumotlar asosida aks ettirilgan 
b o lm o g l 
lozim. Bu shart bajarilishi uchun ham korxona inventarizatsiyasi 
o ‘tkazilm og‘i shartdir.
Inventarizatsiya korxona m ablag‘ini tekshirib, ro ‘yxatga ol­
ish va olingan m a’lumotlami hisob m a’lumotlari bilan taqqoslash 
demakdir. Yoki inventarizatsiya x o ‘jalik m ab laglari va ulaming 
tashkil topish manbalari, x o ‘jalik jarayonlarini buxgalteriya hisobi 
hujjatlariga asosan qayta ro ‘yxatdan olkazishdir.
1 2 0

---

Korxonalarda asosan 1-oktabrdan kevin inventarizatsiya 
o ‘tkaziladi, bunga sabab yillik hisobot m a’lumotlari haqiqiyligini 
ta ’minlashdir. Ammo quyidagi holatlarga ham e’tibomi qaratmoq 
zarur: kutubxona fondlari 5 yilda bir marta, yirik asosiy vositalarni 
3 yilda bir marta, oziq-ovqat tovarlarini bir yilda 2 marta, kassada­
gi naqd pullar esa har oyda inventarizatsiya qilinadi.
Hozirgi davrda korxonalarga berilgan mustaqillik ulaming 
ham ma faoliyatlarida o ‘z aksini topmoqda. Shular jum lasidan, in­
ventarizatsiya o ‘tkazish muddati va obyekti ko ‘rsatilgan ro ‘yxat 
ham korxona rahbariyati tomonidan mustaqil ravishda yil boshi­
ga tuziladi. Bu ro ‘yxatga binoan, korxonada doimo amalivotda 
bo‘ladigan inventarizatsiya komissiya a ’zolari tarkibi ham tuzil- 
gan b o ia d i. Yuqoridagi m aiu m o tlar aks ettirilgan inventarizatsiya 
o ‘tkazish ro ‘yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Inven­
taiizatsiya o lk a zish haqidagi ro ‘yxat b o ‘yicha amalga oshiriladi- 
gan inventarizatsiya rejali hisoblanadi.
Rejasiz inventarizatsiya esa quyidagi hollarda olkaziladi: mod­
diy javobgar shaxs o ‘zgarganda; moddiy javobgarlikning brigada 
usulida;
50 % brigada a ’zolari o ‘zgarganida; brigada boshlig‘i 
o ‘zgarganida; yong‘in, tabiiy ofatlar ro ‘y berganda, ular tugatil- 
gan zahoti; o ‘g ir lik haqida m a’lumot olingan zahoti; mulkchilik 
shakli o ‘zgarganda; inventarizatsiya o ‘tkazilishi haqida moddiy ja- 
vobgarlik brigada a ’zolaridan ariza olinganda; boyliklar buzili- 
shi aniqlanganda; boyliklar qayta baholanishi amalga oshirilgan- 
da; asosiy vositalar ijarasi ro ‘y berganda (asosiy vositalar inventa- 
rizatsiyasi); korxona tugatilayotganda.
Inventarizatsiyani yuqoridagi o‘tkazish tartibiga k o ‘ra turga 
b o lish d an tashqari, quyidagi xususiyatiga qarab ham turga ajratish 
mumkin. M ablaglarning qancha qismini inventarizatsiya qilishiga 
k o l a ikki xil to liq va qisman boiadi:
T o liq inventarizatsiyada korxona mulklarining barchasi qay­
ta ro ‘yxatdan o lkaziladi. Bunday inventarizatsiya 1 yilda bir bor 
o lkazilishi shart (yillik hisobot tuzilishidan oldin). Qisman inven-
121

---

tarizatsiya korxona mulklarining m a ’lum bir qismigina inventa- 
rizatsiya obyekti bo‘lishi bilan ahamiyatlidir.
Inventarizatsiyaning qanday turi o ‘tkazilayotganligidan q at’iy 
nazar, uni o ‘tkazish haqida korxona rahbarining buyrug‘i tuzili- 
shi shart. Bu buyruqda quyidagi rekvizitlar aks ettirilgan b o ‘lishi 
lozim:
buyruq tartib raqami; korxona nomi; buyruq yozilgan muddat; 
inventarizatsiya o ‘tkazilishi lozim bo ‘lgan b o ‘lim; inventarizatsiya 
obyekti (moddiy boylik va moliyaviy majburiyat); inventarizatsi­
yaning boshlash va tugatish muddatlari; inventarizatsiya o ‘tkazish 
sababi; inventarizatsiya hujjatlarining buxgalteriyaga topshirish 
muddati; rahbarning ismi va imzosi; korxona muhri.
Korxonalarda inventarizatsiya o ‘tkazish haqidagi buyruq- lar 
bajarilishi ustidan nazoratni ta’minlash maqsadida «Inventarizatsi­
ya o ‘tkazish haqida buyruqlar bajarilishini nazorat kitobi» nomli 
kitob yuritiladi. Undagi rekvizitlar quyidagilardan iborat: korxo­
na nomi, inventarizatsiyaning boshlanish m uddati, tugatish m udda­
ti, inventarizatsiya o ‘tkaziladigan korxona, ombor, sex, b o ‘lim no­
mi va hokazo, moddiy javobgar shaxs familiyasi, buyruqning tar­
tib raqami va muddati, inventarizatsiya komissiyasi a’zolarining 
ismi-sharifi, buyruqning olinganligini tasdiqlovchi imzo, inventa­
rizatsiya etiladigan boylik nomi, inventarizatsiya o ‘tkazish m ud­
dati (buyruqqa k o ‘ra, haqiqatda), tugatilish muddati (buyruqqa 
ko ra, haqiqatda), inventarizatsiya qatnashchilari haqida bel­
gi va m a’lumotlar, dastlabki natija (muddat, yetishmovchilik, or- 
tiqcha summalar), so‘nggi natijalar (muddat, yetishmovchilik or- 
tiqcha summalar), natijalar tasdiqlangan muddat yetishmovchilik 
b o ‘yicha qabul qilingan tadbir muddati, yetishmovchilikni qoplash, 
ishni tergov organlariga berish, belgi q o ‘yish qatori.
Buyruqni olib, u olinganligi haqida ro ‘yxatga imzo chekkan 
kom issiya a ’zolari, belgilangan obyektga borganlaridan so ‘ng in­
ventarizatsiya boshlashdan oldininventarizatsiyamuddatiga, kirim 
va chiqim hujjatlari yoki moddiy boyliklar va pul m ablag'lanning 
harakati haqida hisobotlaming oxirgilarini olishlari shart.
122

---

Inventarizatsiya komissiyasining rahbari hisob reyestrlari (hi- 
sobotlari) ilova qilingan ham ma kirim va chiqim hujjatlariga imzo 
qo‘yadi. Bu hujjatlar buxgalteriyada inventarizatsiya boshlangunga 
qadar hisob b o ‘yicha moddiy boyliklar qoldig'ini hisoblashga asos 
bo‘ladi. Inventarizatsiya qilinayotgan boylikni keltirish b o ‘yicha 
hisobdorlik summalariga ega yoki uni qabul qilish uchun ishonch- 
nomaga ega b o lg a n shaxslardan ham tilxat olinishi lozim.
Inventarizatsiya o ‘tkazish tartibi 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Buxgalteriya Hisobi Milliy Standartining 19-sonli «Inventarlash- 
ni tashkil etish va o ‘tkazish» nomli standartida ketirilgan. M od­
diy boyliklar va hisoblangan moliyaviy majburiyatlam ing haqiqiy 
holati haqidagi m alu m o tlar inventarizatsiya vozuvi yoki inventa­
rizatsiya dalolatnom alariga ikki nusxadan kam bo'lm agan miqdor- 
da rasmiylashtiriladi. Inventarizatsiya kom issiya a ’zolari inventa­
rizatsiya obyektlarining oxirgi qoldiqlarini to 'liq va aniq aks etti- 
rishlari, inventarizatsiya m a’lumotlarini o ‘z vaqtida va to ‘g ‘ri ras- 
miylashtirishlari lozim.
Korxonalarda inventarizatsiya qilinayotgan mulklam ing haq­
iqiy q o ld ig lari o lc h a sh , tortish, sanash orqali aniqlanadi. Shuning 
uchun ham korxona rahbari inventarizatsiya belgilangan muddat- 
da boshlanishini va oqilona tashkil etilishini ta ’minlash shart-sha- 
roitlarini yaratishi zarur. Bunday shart-sharoitlarga yordamchi ish 
kuchlari tortish va oMchash asboblari ham da ulami texnik sozligini 
ta’minlash kabilar kiradi.
Korxonalam ing 
tovar-moddiy 
zahiralari 
inventarizatsiya 
qilmayotganda. ular mol yetkazib beruvchilar omborlarida saqla- 
nayotgan b o ls a , tanlov usulida tekshirish ishlari olib borilishi 
mumkin. Tanlov usulida boyliklam ing b a’zi birlarigina olchanishi, 
sanalishi mumkin, agar hisobdagilardan farqlar aniqlansa, moddiy 
boylikning hammasi inventarizatsiyadan o ‘tkazilishi shart b o la d i. 
Ko‘p miqdorda tortiladigan tovarlar inventarizatsiyasi olib borilay- 
otganda inventarizatsiya komissiya a ’zolaridan biri moddiy ja- 
vobgar shaxs bilan tortish vedomostlariga m a’lumotlami aks et- 
tirib boradi. Kun oxiri yoki o lc h a sh oxiriga borganda ushbu vedo- 
mostlar m a’lumotlari umumlashtirilib, jam i k o ‘rsatkichlar inventa­
rizatsiya ro ‘yhatida aks ettiriladi.

---

O lch ash dalolatnomalari, texnik hisoblash va tortish vedo- 
mostlari inventarizatsiya ro ‘yxatiga ilova qilinishi shart. Korxona 
mulklarining haqiqiy miqdori inventarizatsiya orqali aniqlanayot- 
ganda, moddiy javobgar shaxsning qatnashishi lozim.
Inventarizatsiya dalolatnomalari va inventarizatsiya ro ‘yhat- 
lari yozm a ravishda, shuningdek, hisoblash texnikasi vayozuvm ash- 
inalari orqali to ld irilish i mumkin. Ushbu hujjatlarni to ld irish d a 
o ‘chirib yozishlar va bo'yashlarga y o ‘l q o ‘ymaslik zarur. Inventa­
rizatsiya qilinayotgan tovar moddiy boyliklari va boshqa obyektlari 
inventarizatsiya yozuvlarida aks ettiriladi. Inventarizatsiya obyekt­
lari u analitik hisobi ro ‘yhati bo‘yicha inventarizatsiya ro ‘yxatiga 
tartib raqami, o ic h o v birligi, m iqdorida aks ettirilib boriladi.
Agar xatolik bilan aks ettirilgan yozuvlar aniqlansa, ustidan 
chizib, to ‘g ‘ri yozuv aks ettiriladi va bu komissiya a ’zolari hamda 
moddiy javobgar shaxs imzosi bilan tasdiqlanadi. Agarda inventa­
rizatsiya yozuvi va ro ‘yxatlarida, solishtirma vedomostlarida b o ‘sh 
qatorlar b o is a , chiziq tortilishi kerak. Bu bilan qo‘shimcha yozuv­
lar orqali inventarizatsiya m a’lumotlari haqiqatdan chetlanishining 
oldi olingan b o ia d i.
Inventarizatsiyaning rasmiylashtirilishi bilan b o g iiq inven­
tarizatsiya dalolatnomasi va inventarizatsiya ro ‘yhatini inventa­
rizatsiya komissiya a ’zolarining barchalari va moddiy javobgar 
shaxs imzolari bilan tasdiqlashlari kerak.
Hisob va inventarizatsiya m aium otlari solishtirma vedom ost­
larida taqqoslaniladi.Ortiqcha yoki yetishmovchiliklami miqdor 
va qiymat k o ‘rinishida aks ettirish shu solishtirma vedomostlarida 
am alga oshiriladi.
K orxona mulklarining inventarizatsiyasida qollaniladigan hu ­
jjatlar ro‘yhati quyidagilardan iborat:
asosiy vositalar inventarizatsiya yozuvi - korxona asosiy vos- 
italarining inventarizatsiya m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda 
qollan ilad i. Aktivlar joylashgan o ‘m i ham da saqlanishiga, m od­
diy javobgar shaxslar b o ‘yicha alohida bir nusxada to ld irilib , ko-
124

---

missiya a ’zolari va moddiy javobgar shaxs tomonidan imzolanadi, 
so‘ngra buxgalteriyaga topshinladi;
inventarizatsiya yorlig‘i. Ushbu hujjat ishlab chiqarish sha- 
roitlariga k o ‘ra inventarizatsiya komissiyasi a ’zolari korxona om- 
borlaridagi xom ashyo, tayyor mahsulot, tovar va boshqa moddiy 
boyliklam i darhol sanab chiqa olm aganlarida va inventarizatsiya 
ro ‘yxatida aks ettira olm aganlarida qo‘llaniladi. Inventarizatsiya 
yorlig'i komissiya a ’zolari tom onidan to ‘ldirilib, hisoblangan tovar 
moddiy boyliklari bilan birga ular joylashgan yerida saqlanadi;
tovar-moddiy boyliklarining inventarizatsiya ro ‘yxati. Kor- 
xonadagi xomashyolar, materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar 
va boshqalam i haqiqatdagi qoldig‘ini aks ettirishda q oilan ilib , 
moddiy boyliklar joylashgan o ‘m i, o ‘rnatilgan moddiy javobgar- 
ligi b o ‘yicha alohida tuziladi. Inventarizasiya ro ‘yxati komissiya 
a ’zolari va moddiy javobgar shaxs imzo chekkanlaridan so‘ng, sol- 
ishtirma vedomostini tuzish uchun buxgalteriyaga yuboriladi;
jo ‘natilgan tovarlar inventarizatsiya dalolatnomasi. Ushbu da- 
lolatnoma korxonalarga j o ‘natilgan tovarlar haqiqiy qiymatini an- 
iqlashda qollaniladi. T o‘lash muddati o ‘tib ketgan va to ia s h m ud­
dati yetmagan _jo‘natilgan tovarlar b o ‘yicha alohida bir nusxadan 
to ‘ldirilib, komissiya a ’zolari imzolab, buxgalteriyaga topshiradi- 
lar. m as’ul saqlashga qabul qilingan (berilgan) tovar moddiy boy­
liklar inventarizatsiya ro‘yxati. Ushbu inventarizatsiya ro ‘yxati 
m a’sul saqlashga olingan (berilgan) tovar moddiy boyliklaming 
haqiqiy qiymatini aniqlashda qo‘llaniladi. Inventarizatsiya ro'yxati 
bir nusxada to ‘ldirilib komissiya a ’zolari, moddiy javobgar shaxs 
imzo chekkanlaridan so‘ng, solishtirma vedomostini tuzish uchun 
buxgalteriyaga yuboriladi.
y o ‘ldagi materiallar va tovailar inventarizatsiya dalolatnom a­
si. Ushbu dalolatnoma inventarizatsiya mobavnida y o ‘lda bo‘lgan 
mahsulotlar hamda tovarlam ing haqiqiy miqdori va qiymatini an­
iqlashda foydalaniladi. Material va tovarlar y o ‘lda ekanligini tas­
diqlovchi hujjatlar asosida dalolatnoma bir nusxada to ‘ldirilib, ko­
missiya a ’zolari tomonidan imzo bilan tasdiqlanib, korxona bux- 
galteriyasiga topshinladi.

---

Inventarizatsiya shakllar k o ‘rinishidagi inventarizasiya dalo- 
latnomalari ro ‘yxatlari o ‘rniga buxgalteriya jurnal-order vedom ost­
lari shaklida qo‘llanilishi mumkin.
Asosiy vositalam ing tugallanmagan ta ’mirlash ishlari inven- 
tari- zatsiya dalolatnomasi bino, inshoot, texnik-ta’minot vositalari, 
asbob-uskunalar va boshqa asosiy vositalam ing obyektlarini tugal­
lanmagan kapital ta ’mirlash ishlari inventarizatsiyani o ‘tkazishda 
q o ‘llaniladi. Bajarilgan ishlar holati tekshimvi asosida bir nusxada 
to ‘ldirilib, komissiya a ’zolari, moddiy javobgar shaxslar tom oni­
dan imzolanadi va buxgalteriyaga topshiriladi.
Kelgusi davr xarajatlarining inventarizatsiya dalolatnom a­
si korxonalar kelgusi davr xarajatlari hisobi yuritiladigan schyot 
m a ’lumotlarini tekshirish asosida tuzilib, imzolanadi va buxgal­
teriyaga topshiriladi.
Pul m ablaglari inventarizatsiya 
dalolatnomasi 
kassadagi 
naqd pullar haqiqiy miqdorini aniqlash m aqsadida o‘tkazilayotgan 
inventarizatsiya m a’lumotlarini aks ettirishda qoilaniladi.
K omissiya a ’zolari qimmatbaho qog‘ozlar, limitlashtirilgan 
chek daftarchalari, naqd pullar miqdorini sanash orqali aniqlab, da- 
lolatnomani ikki nusxada to ‘ldiradilar. Ushbu dalolatnomaga ko­
missiya a ’zolari va moddiy javobgar shaxs imzo chekadi ham da bir 
nusxasi buxgalteriyaga topshiriladi, ikkinchi nusxasi esa moddiy 
javobgar shaxsda qoladi.
M oddiy javobgar shaxs o ‘zgarayotganda o ‘tkaziladigan inven­
tarizatsiya shakli uch nusxada to id irilad i. Biri buxgalteriya, ikk­
inchi, uchinchi nusxalari esa moddiy javobgarlikni topshirayotgan 
v a qabul qilib olayotgan shaxslarga beriladi. Ushbu hujjat qim mat­
baho qog’ozlar va qat’iy hisobdagi hujjatlar haqiqiy miqdorini an­
iqlash maqsadida o ‘tkaziladigan inventarizatsiya m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda qoilaniladi. Q at’iy hisobdagi hujjat blankalar- 
iga benzin talonlari, y o ‘l chiptalari va boshqalar misol bo‘ladi.
Inventarizatsiya yozuvi ikki nusxada to ‘ldirilib, birini saqlash 
uchun buxgalteriyada, ikkinchisi esa qimmatbaho qog‘ozlami 
qat’iy hisobdagi blankalari moddiy javobgar b o ‘lgan shaxsda qo­
ladi.
126

---

Xaridorlar bilan hisoblashish inventarizatsiya dalolatnomasi 
xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa turli debitorlar ham ­
da kreditorlar bilan hisoblashish inventarizatsiya m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda qollaniladi. Dalolatnoma bir nusxada, tegish­
li schyot m a’lumotnomalari asosida aniqlangan qoldiq summalari 
aks ettirilgan holda rasmiylashtirilib, kom issiya a ’zolari tomonidan 
imzo bilan tasdiqlanib, buxgalteriyaga topshinladi.
M a’lumotnoma buxgalteriya hisobi tegishli sintetik schyot­
lar bo‘yicha alohida rasmiylashtiriladi. Ushbu m a’lum otnoma kor­
xonadagi debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzasidan hisoblashish- 
da b o ‘lgan turli korxonalar, tashkilotlardan olinadi.
Solishtirma qaydnom a asosiy vositalar inventarizatsiya nati- 
jalarini rasmiylashtirishda q o llan ib , bir nusxada to ‘ldiriladi va 
buxgalteriyada belgilangan muddatgacha saqlanadi. Solishtirma 
qaydnoma hisob m a’lumotlaridan chetlashishlar aniqlangan tovar 
moddiy boyliklar inventarizatsiya natijalarini rasmiylashtirish 
uchun qo‘llaniladi. Ushbu solishtirma qaydnom a ham bir nusxada 
rasmiylashtirilib, buxgalteriyada belgilangan muddatgacha saqla­
nadi.
Korxona x o ‘jalik mulklari inventarizatsiya m a’lumotlari va an- 
lqlangan natijalari yuqoridagi hujjatlarda rasmiylashtirilgach. kor­
xona rahbari tasdig‘idan so ‘ng, buxgalteriya schyotlarida tegishli 
yozuvlar amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya natijasida quyidagilar aniqlanadi: 
hisob va inventarizatsiya m a’lumotlari teng; 
hisob m a’lumotlaridan inventarizatsiya natijasida aniqlangan 
m a’lumotlar yuqoriligi (ortiqcha x o ‘jalik m a b lag la ri aniqlanishi);
hisob m a’lumotlari k o ‘rsatkichlari yuqoriligi (xo'jalik mulklari 
yetishmovchiligining aniqlanishi).
Buxgalteriya hisobida sodir b o lay otgan jarayonlar o ‘sha vaqt- 
ning o ‘zidayoq maxsus hujjatlarda rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlar 
buxgalteriya hisobi hujjatlari deb aytiladi. Buxgalteriya hisobining 
yana bir xususiyati, unda xo‘jalik jarayonlarining hujjatlaslitiril- 
ishidir. Buxgalteriya hisobi tizimida qayd qilinadigan har bir op-
127

---

Inventarizatsiya shakllar ko‘rinishidagi inventarizasiya dalo­
latnomalari ro ‘yxatlari o ‘rniga buxgalteriya jum al-order vedomost- 
lari shaklida qo ilan ilishi mumkin.
Asosiy vositalam ing tugallanmagan ta ’mirlash ishlari inven- 
tari- zatsiya dalolatnomasi bino, inshoot, texnik-ta’minot vositalari, 
asbob-uskunalar va boshqa asosiy vositalam ing obyektlarini tugal­
lanmagan kapital ta’mirlash ishlari inventarizatsiyani o ‘tkazishda 
qo‘llaniladi. Bajarilgan ishlar holati tekshiruvi asosida bir nusxada 
to id irilib , komissiya a ’zolari, moddiy javobgar shaxslar tomoni­
dan imzolanadi va buxgalteriyaga topshiriladi.
Kelgusi davr xarajatlarining inventarizatsiya dalolatnom a­
si korxonalar kelgusi davr xarajatlari hisobi yuritiladigan schyot 
m a’lumotlarini tekshirish asosida tuzilib, imzolanadi va buxgal­
teriyaga topshiriladi.
Pul m ab lag iari inventarizatsiya 
dalolatnomasi 
kassadagi 
naqd pullar haqiqiy miqdorini aniqlash m aqsadida o ‘tkazilayotgan 
inventarizatsiya m a’lumotlarini aks ettirishda qoilaniladi.
Komissiya a ’zolari qimmatbaho qog‘ozlar, limitlashtirilgan 
chek daftarchalari, naqd pullar miqdorini sanash orqali aniqlab, da- 
lolatnomani ikki nusxada to idiradilar. Ushbu dalolatnomaga ko­
m issiya a ’zolari va moddiy javobgar shaxs imzo chekadi ham da bir 
nusxasi buxgalteriyaga topshiriladi, ikkinchi nusxasi esa moddiy 
javobgar shaxsda qoladi.
Moddiy javobgar shaxs o ‘zgarayotganda o ‘tkaziladigan inven­
tarizatsiya shakli uch nusxada to id irilad i. Biri buxgalteriya, ikk­
inchi, uchinchi nusxalari esa moddiy javobgarlikni topshirayotgan 
va qabul qilib olayotgan shaxslarga beriladi. Ushbu hujjat qimmat­
baho qog‘ozlar va qat’iy hisobdagi hujjatlar haqiqiy miqdorini an­
iqlash maqsadida o ‘tkaziladigan inventarizatsiya m aium otlarini 
rasmiylashtirishda qoilaniladi. Q at’iy hisobdagi hujjat blankalar- 
iga benzin talonlari, y o i chiptalari va boshqalar misol b o ia d i.
Inventarizatsiya yozuvi ikki nusxada to id irilib , birini saqlash 
uchun buxgalteriyada, ikkinchisi esa qimmatbaho qog‘ozlami 
qat’iy hisobdagi blankalari moddiy javobgar b o ig a n shaxsda qo­
ladi.
126

---

Xaridorlar bilan hisoblashish inventarizatsiya dalolatnomasi 
xaridorlar, mol yetkazib beruvchilar va boshqa turli debitorlar ham ­
da kreditorlar bilan hisoblashish inventarizatsiya m a’lumotlarini 
rasmiylashtirishda q o ‘llaniladi. Dalolatnoma bir nusxada, tegish­
li schyot m a’lumotnomalari asosida aniqlangan qoldiq summalari 
aks ettirilgan holda rasmiylashtirilib, kom issiya a ’zolari tomonidan 
imzo bilan tasdiqlanib, buxgalteriyaga topshiriladi.
M a’lumotnoma buxgalteriya hisobi tegishli sintetik schyot­
lar b o ‘yicha alohida rasmiylashtiriladi. Ushbu m a’lum otnoma kor- 
xonadagi debitorlik va kreditorlik qarzlari yuzasidan hisoblashish- 
da boMgan turli korxonalar, tashkilotlardan olinadi.
Solishtirma qaydnom a asosiy vositalar inventarizatsiya nati- 
jalarini rasmiylashtirishda q o llan ib , bir nusxada to ‘ldiriladi va 
buxgalteriyada belgilangan muddatgacha saqlanadi. Solishtinna 
qaydnoma hisob m a’lumotlaridan chetlashishlar aniqlangan tovar 
moddiy boyliklar inventarizatsiya natijalarini rasmiylashtirish 
uchun qo‘llaniladi. Ushbu solishtirma qaydnom a ham bir nusxada 
rasmiylashtirilib, buxgalteriyada belgilangan muddatgacha saqla­
nadi.
Korxona x o ‘jalik mulklari inventarizatsiya m a’lumotlari va an­
iqlangan natijalari yuqoridagi hujjatlarda rasmiylashtirilgach. kor­
xona rahbari tasdig‘idan so ‘ng, buxgalteriya schyotlarida tegishli 
yozuvlar amalga oshiriladi.
Inventarizatsiya natijasida quyidagilar aniqlanadi. 
hisob va inventarizatsiya maTumotlari teng; 
hisob m a’lumotlaridan inventarizatsiya natijasida aniqlangan 
m a’lumotlar yuqoriligi (ortiqcha x o ‘jalik m ab lag lari aniqlanishi);
hisob m a’lumotlari ko ‘rsatkichlari yuqoriligi (xo‘jalik mulklari 
yetishmovchiligining aniqlanishi).
Buxgalteriya hisobida sodir b o ‘layotgan jarayonlar o ‘sha vaqt- 
ning o ‘zidayoq maxsus hujjatlarda rasmiylashtiriladi. Bu hujjatlar 
buxgalteriya hisobi hujjatlari deb aytiladi. Buxgalteriya hisobining 
yana bir xususiyati, unda xo‘jalik jarayonlarining hujjatlashtiril- 
ishidir. Buxgalteriya hisobi tizimida qayd qilinadigan har bir op-

---

eratsiya dastlab hujjatlashtirilishi kerak. Hujjat buxgalteriya hiso­
bi m a’lumotlarining yagona manbai hisoblanadi. Shu sababli bux­
galteriya hisobida hujjatsiz m a’lumotlar axborot sifatida tan olin- 
maydi. Buxgalteriya hisobi hujjatiari b o ‘lib o ‘tgan voqea-hodisalar 
to ‘g ‘risidagi yozm a guvohdir, ya’ni hujjatlar o ‘tgan davr to ‘g ‘risida 
m a’lumot beradi.
Hujjatlar bir necha xususiyatlarga ko‘ra turkum larga ajratiladi, 
bunday guruhlashga sabab, hujjatlashtirish ishlarini, ulardan hi­
sob ishlarida foydalanishni ham da ular aylanishini, saqlashini os- 
onlashtirishdir. Hujjatlar tuzilishi tartibiga, vazifasiga, x o ‘jalik ja- 
rayonini aks ettirishiga, qayerda tuzilishi xususiyatlariga k o ‘ra tur­
kum larga ajratiladi.
Hujjat aylanishi - birlamchi hujjatlam i tuzilib, ulam i qayta 
ish- lab va umumlashtirib, guruhlashdan so ‘ng, arxivga topshiril- 
guncha b o ‘lgan harakatidir. Buxgalteriyaga kelib tushgan hujj­
atlar majburiy tekshiruvdan o ‘tishi kerak. Korxona b o ‘yicha huj­
ja t aylanishining o ‘z vaqtida bajarilishi bosh buxgalter tomonida 
nazorat qilib boriladi. Korxonada mavjud b o ‘lgan m ulklar saqlan- 
ishini ta ’minlash, ular nazoratini yaxshilash maqsadida, yuritilay- 
otgan hisob m a’lumotlari nechog‘lik haqiqiyligi, to ‘g ‘riligini tek- 
shirish m aqsadida inventarizatsiya o ‘tkaziladi.