Irrigatsiya va melioratsiya

4.5.2-rasm. O’q ariqlarga plyonka to’shash, sug’orishda quvurdan 
foydalanish 
Egiluvchan quvurlar buyurtmachining shartiga ko’ra suv oqimining sarfiga 
va bosimiga qarab 200 mm dan 500 mm va undan katta diametrda, devor qalinligi 
esa 250 mikrondan 500 mikron va undan qalin qilib ishlab chiqilishi mumkin. 
4.6. Tuproq ostidan sug’orish 
XIX asrni boshlarida tuproq ostidan sug’orish g’oyasi boshlangan o’tgan 
asrni o’rtalarida olmon agranomi Petrson tomonidan bu g’oya amalga 
oshirilgan.1830-1890 yillarda tuproq ostidan sug’orish tajribalari Frantsiya, 
Amerika, Italiya va Germaniya davlatlarida tajribalar olib borilgan. 
Tuproq ostidan sug’orish usuli tarixda quyidagi olimlarning ishlanmalarida 
ko’rilgan: P.I.Abol (1936), V.I.Bobchenko (1957), V.E.Eromenko (1957, 
V.G.Korneva 
(1959), 
A.N.Kostyakov 
(1951), 
B.A.SHumakov 
(1962), 
R.A.Axmedov 
(1974). 
YUqoridagi 
avtorlar 
tuproq 
ostidan 
sug’orish 
texnologiyasini afzalliklarini boshqa sug’orish usullariga nisbatan aniqlashgan. 
Bundagi asosiy ko’rsatkichlar tuproqning faol qatlamida namlikni uzoq muddatda 
ushlab turishi xosildorlikni ortishiga tuproqning strukturasini yaxshilanishi, 
tuproqda qatqaloq xosil bo’lmasligi bu usulni to’la avtomatizatsiyalashganligi va 
qo’l kuchini kamaytirish, suvni iqtisodi qilish xamda tuproqni mexanizatsiya 
yordamida ishlov berishda qulayliklar vudujga kelishi yerni foydali ish 
koeffitsiyentini ortishiga olib keladi. 

---

82 
O’tgan asrni 20 yillarida V.G.Korneva (1933) Frantsiyada tuproq ostidan 
sug’orish texnologiyasini tajribasini o’tkazdi Tajribada olingan natijalarga asosan 
xosildorlikni ortishi xamda yerlarni meliorativ xolatini yaxshilanishiga olib 
kelishini ta’kidladi. 
Toshkent viloyatining Oqqovoq tajriba stantsiyasida 1950 yili (Eremenko 
V.E.) tajriba olib bordi. Tajriba natijasiga ko’ra bu usul tuproqni havo ozuqa 
rejimini yaxshilanishi bug’lanishni kamaytirishi va o’simlikni erkin o’sishini 
ta’minlash xamda g’o’zani xosildorligini ortishiga olib kelishni ta’kidladi. 
Tojigistonda (G.Yu.Sheynkin, 1977, 1982) tuproq ostidan sug’orish tajribasi 
natijasida o’g’it suv bilan birgalikda berilishi va tuproqning suv-fizik xossalarini 
yaxshilanishi xosildorlikni 12 ts/ga ortishiga va suvni isrofi 1,5 marta 
kamayishligini isbotladi. 
R.A.Axmedov (1973,1974) Toshkent viloyatining og’ir bo’z tuproqlarida 
tajriba olib borilganda tuproq ostidan sug’orish egat qator oralig’i 60 sm bo’lganda
45,4-46,1 ts/ga ni tashkil etgan nazorat egat olib sug’orilganda esa bu ko’rsatkich 
9,5-10,5 ts/ga kam bo’lganini ta’kidladi. 
(1970-1982) yillarda olib borilgan tuproq ostidan sug’orish tajriba natijalari 
paxtani xosildorligi 10,7 ts/ga ortganligi va o’z-o’zini qoplash muddati 3,5-5,5 
yilni tashkil etganligini ta’kidladi. 
Istiqbolli tuproq ostidan sug’orish usuli (G.Bezborodov, B.Komilov) larning 
ma’lumotlariga ko’ra qulay,arzon samarali xisoblanadi. Vegetatsiya mobaynida 
g’o’za oddiy 
egat orqali sug’orish usulida 5-6 marta sug’orilganda 
5673m
3
/ga 
suv 
sarflansa,tomchilatib 
sug’orish 
usulida 
7 
marta 
sug’orilib,mavsumiy sug’orish me’eri 3863m
3
/ga ni tashkil etadi. Natijada 
gektariga 1810m
3
/ga (31,9%) suv tejalashga erishiladi. 
Tuproq ostidan sug’orish usuli afzalliklari S.YAzgan tajribasi natijasida 
olingan ma’lumotlarga ko’ra tuproq ostidan va jo’yak oralab sug’orish usullari 
sinovlari (sinov pomidorni sug’orishda qo’llanildi) Ekin xosildorligi 100% ga 
ortdi, o’g’it 40%ga, mexnat sarfi 90%ga, suv 50%ga tejab qolindi. 

---

83 
G’o’zadan yuqori xosil olishda sug’orish usullari, rejimi, o’g’it ma’erlari 
katta axamiyatga ega. B.Jo’raqulov tajribasi natijasida olingan ma’lumotlarga 
ko’ra tuproq ostidan sug’orish paxta xosildorligini oshirish bilan birga tuproqning 
agrofizik, agrokimyoviy va boshqa sharoitlarini yaxshilaydi ,er buzilishini oldini 
oladi. 
Yu.Georgiyevskiy tajribasi natijasida olingan ma’lumotlarga ko’ra tuproq 
ostidan sug’orish usuli tuproqni eroziyasini bartaraf etadi, tuproqni suv –xavo 
rejimi yaxshilanadi, sug’orish tuliq avtomatlashadi. 
Ekilgan g’o’za ildizi doimo namlikda bo’lganligi uchun dalani boshida xam, 
oxirida xam g’o’zani bir xil rivojlanishiga imkon yaratadi.
Xozirgi vaqtgacha g’o’za yerishtirish texnalogiyasi takomillashtirib 
borilmokda. Bajarilgan ilmiy izlanishlarni taxlili shuni ko’rsatadiki, bu 
texnalogiyalar asosan avtomorf tuproqlarda aprabatsiyadan o’tgan va gidromorf 
tuproqlarda to’la o’rganilmagan. Bu texnologiyalar bo’yicha qishloq xo’jalik 
ekinlarini yetishtirishda xorijda tegishli e’tibor berilgan (Broun, 1981; Levin, 
1997). 
O’simliklarni suv tartibi masalasi mamlakatimiz va xorij olimlarida juda 
katta qiziqish uyg’otib kelgan va xozirgi kunda xam izlanishlar olib brilyapti. 
O’simliklarning me’yorida o’sishi, yaxshi rivojlanishi,yuqori xosil berishi uchun, 
tuproqdagi namlikning yetarli miqdorida bo’lishi katta axamiyatga ega. 
O’zbekiston fanlan akademiyasi Tuproqshunoslik va agroximiya ilmgohi 
olimlari ( Umarov M.U.; Ikramov J.I. va boshqalar,1978 y.) o’tgazgan tajribalarga 
ko’ra, tuproqning fizik xossalari va suv-xavo tartibi aeratsiyasi ildizlarning nafas 
olishiga, sug’orish tartiblari va tuproq osti qismining ortiqcha namlanishi, zaxob 
suvining ko’tarilishi yomon ta’sir etishini tasdiqlashgan. 
Qurg’oqchilik sharoitida suv taxchilligi organik moddaning umumiy 
maxsuldorligi kuchli ta’sir qiladi (A.M.Alekseyev,1938,1948 yy.: Maksimov, 1939 
y.). 

---

84 
O’simlikning suv va ozuqaga bo’lgan talabi qanchalik to’liq qondirilsa, u 
bergan xosilni sifati shuncha yuqori bo’ladi (N.S.Petinov, 1950,1957 
y.y.).O’simlikka suv yetishmaslik natijasida gidroliz jarayon sintez jarayonidan 
ustun turadi, transpiratsiya va assimilyatsiya jarayoni keskin kamayadi natijada 
organik maxsulotlar yo’qotilishi vujudga keladi. YUkoridagi firiklarni o’z vaqtida 
ko’plab olimlar (V.A.Novikov, 1930.: I.M.Vasilev,1935: A.M.Aleyeksev,1937: 
F.D.Skazkin, 1938: A.Kraft,1951 ) tomonidan ilmiy ishlarda isbotlangan. 
Suvning o’simlikka o’tish masalalari esa S.N.Rijov (1958,1960) va boshqa 
olimlar tomonidan yaxshi yoritilgan. 
G.A.Ibragimov (1973) ning ta’kidlashicha, paxta tolasining texnologik 
xossalarining xosil bo’lishiga,ayniqsa tolaning uzunligiga suvning ta’siri katta.Suv 
tanqisligida g’o’za yaxshi o’sib rivojlanmaydi ftosintez jarayoni, tola va 
tsellyuloza to’pplanishi sekinlashadi, xamda tolalarning mustaxkamligi juda past 
bo’ladi. 
Xorijiy mamlakatlar,shunigdek, mamlakatimiz olimlari tomonidan tuproq 
namligining xossalari va uning xarakatchanligi asosida tuproqning suv shakllari 
tasnifi tuzilgan va taklif etilgan.Xozirgi vaqtda ko’pchilik tan olgan tasnif 
A.A.Royed (1956) va V.A. Kovda ( (1973) tasnifi bo’lib, unda S.I. Dolgov 
(1948) vaN.A.Kachiniskiy (1965) tansiflari umumlashtirilgan va tanqidiy taxlil 
qilingan.A.A.Rode (1952,1965) tuproq namligini quyidagi turlarga ajratadi: 1-
kiristallangan namlik: 2-qattiq namlik-muz: 3-bug’simon namlik: 4-mustaxkam
bog’langan namlik.Tuproq zarrachalari yuzasida molekulalar adsorbtsiyali kuchlari 
mustaxkam ushlab turilgan namlik shu namlikni xarakatlantiradigan yupqa 
plyonka xosil qiladiki, u faqat bug’ xolida bo’lishi mumkin 
Och-bo’z va bo’z o’tloq tuproqlarda namlikning yuqori xarakatchanligini 
ta’minlovchi shartlardan biri bug’lanish qatlamiga zaxobning jadal sizib kelib 
turishidir. Bu xolat sug’oriladigan dalaning jamlangan suv ta’minotida o’ziga xos 
o’rin 
tutadi 
va 
o’simlik 
zaxobdan 
kerakli 
darajada 
foydalanadi 
(V.I.TSivvinskiy,1935/,N.F.Bespalov, /1970/,N.A.Maksimov, 

---

85 
B.B.Voropstyan,A.L.Kuxanov /1959/,N.A.Maksimov,E.I.Kozimerko /1950/, 
F.A.Skazkin /1960/, S.N.Rijov, M.A.Agalov/1961/, T.M.Titov, B.Sanaboyev 
1963/, N.S.Usmanov /1974/ va boshqalarning tadqiqotlari nati-jasida anqilanganki, 
o’simliklarning maromida o’sishi va ulardan yuqori xosil olishning zarur sharti-
tuproqda namlikning yetarli bo’lishi-dir.CHunonchi,tuproqda suv yetishlasligi 
o’sish jarayonlariga salbiy ta’sir etadi, bu esa organik modda mahsulotining keskin 
kamayishiga olib keladi. 
Sug’oriladigan dehqonchilikdagi qadimiy va oxirigacha o’z axamiyati 
hamda dolzarbligini yo’qotmagan muammolardan biri tuproq namligining eng 
pastki chegarasini to’g’ri aniqlashdir. Bunday namlikda o’simlikning o’sish, 
rivojlanish, meva tugish, ildiz tizimining yer ustki qismi bilan o’zaro nisbati 
munosib bo’lsa yuqori hosil olish ta’minlanadi. Sug’orish tartibini belgilash uchun 
tuproqning sug’orish oldi namligini yoki o’simlik rivojlanishining eng muhim 
fazalari uchun eng past cheklangan namligini tajriba yo’li bilan aniqlash taqozo 
etiladi.