Irrigatsiya va melioratsiya

Matematik iqtisodiy usuldan foydalanib, suv tanqisligi sharoitida suvdan 
foydalanish samaradorligini oshirish.
Suv iste’molchilari uyushmalari va fermer xo’jaliklarida suv tanqisligi 
sharoitida ekinlarga rejalashtirilgan suv sarfi emas, balki cheklangan limit suv sarfi 
beriladi. Bunday sharoitda ekinlarning suvga bo’lgan ehtiyojini hisobga olib, 
iqtisodiy tomondan fermer xo’jalikka ko’p daromad keltiradigan ekin turiga o’z 
vaqtida yetarli miqdorda suv bilan ta’minlashni e’tiborga olish zarur. Ma’lumki, har 
xil qishloq xo’jalik ekinlarining suvga bo’lgan talabi bir xilda emas. Ba’zi ekinlarga 
rejalashtirilgan suv sarfidan kamroq miqdorda suv berilsa ham hosildorlik va sof 
foyda kamaymaydi. Boshqa ekinda esa suv sarfining oz miqdorda kamayishi 
natijasida, hosildorligi va sof foyda miqdori keskin pasayishi mumkin. Bularni 
e’tiborga olgan holda O’zbekiston va boshqa Respublikalarning ilmiy tekshirish 
institutlarida suvdan foydalanishning har xil usullari ishlab chiqilib tavsiya 
etilmoqda. O’zbekiston sharoitida SANIIRI olimlari (Mirzaev N.N) tomonidan 
tavsiya etilgan usul, o’zining oddiyligi, hamda fermer xo’jaligi joylashgan 
xududning iqlim, tuproq meliorativ sharoitlari, suv sarfi miqdori, ekin turlari, 
ulardan olinadigan foydani hisobga olgan holda, iqtisodiy matematik yo’l bilan 
yechiladigan usul hisoblanadi. Bu usul quyidagi formulaga asoslanadi: 
L
i
= (C
i
– U
i
) 
X U
i
(M
i
) X X
i
→ max 
Bu yerda: 
 
L
i
- Xo’jalikda yetishtirilgan mahsulotlarni sotishdan olingan sof foyda 
miqdori. so’m / ts; 
C
i
- hosilni sotish narxi. so’m / ts; 
U
i
- qishloq xo’jalik xarajatlari. so’m / ts; 
U
i
- qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi. ts / ga; 
M
i
- sug’orish me’eri. m
3 
/ ga; 
 
X
i
- qishloq xo’jalik ekinlarining maydoni. ga; 
Qishloq xo’jalik ekinlarining hosilini yetishtirish uchun sarflanadigan suv 
sarfi orasidagi bog’liqlik quyidagicha: 

---

332 
iopt
i
iopt
i
Y
Miopt
M
Y
A
Y




)
1
(
0
 
Bu formulada: 
A
0
= 1,23 X K
1 
X
K
2
X
K
3
Bu yerda: 
K
1
- ekin to’rining biologik koeffitsiyenti 
paxta uchun 
K
1
=1,0 
makka uchun 
K
1
=0,85 
beda uchun 
K
1
=0,80 
K
2
– iqlim sharoitini hisobga oluvchi koeffitsiyent; 
SHimoliy hudud iqlim sharoiti uchun
K
2
 = 0,82 – 0,83 
Janubiy hudud iqlim sharoiti uchun
K
2
 = 1,04 – 1,08 
Markaziy hudud iqlim sharoiti uchun
K
2 
= 0,86 – 1,0 
K
3
- hududning tuproq meliorativ щaroitini Hisobga oluvchi koeffitsiyent 
8 - 10 gidromodul tumanlari uchun
K
3
 = 0,85 – 1,0 
6 – 8 gidromodul tumanlari uchun
K
3
 = 0,75 – 0,85 
1 – 5 gidromodul tumanlari uchun
K
3
 = 0,4 – 0,7 
U
i
 
opt
– qishloq xo’jaligi ekinlarining optimal hosildorligi. ts / ga; 
U
i
 
- qishloq xo’jaligi ekinlarining haqiqiy hosildorligi. ts / ga; 
M
i
– haqiqiy sug’orish me’yori. m
3 
/ ga; 
M
i opt
– qishloq xo’jalik ekinlarining optimal sug’orish me’yori. m
3 
/ ga; 
i
– ekin turi tartib nomeri. 
Yuqorida keltirilgan formulalar yordamida ziyonni minimal qiymatga 
yetkazish yoki suv tanqisligi sharoitida foydani maksimal darajaga ko’tarishni 

---

333 
rejalashtirish mumkin va suvni ekinlar orasida taqsimlashda iqtisodiy – matematik 
usulda yondashish suv tanqisligi sharoitida sug’oriladigan yerlarning hosildorligini 
oshirishga katta imkoniyat yaratadi.