324
prof.P.B.Arakelov prof.F.A.Baraev
Keyinchalik 1938 yili I.A.SHarov va 1950yillarda prof. X.A.Axmedov (surat)
tomonidan mukammallashtirilgan. 1949 yilgacha suvdan
foydalanish rejasi faqat
xo’jaliklararo tarmoqlardagina tuzilgan. 1949 yildan so’ng to hozirgacha suvdan
foydalanish rejasi suv iste’molchi xo’jaliklar va xo’jaliklararo tizimlar uchun ham
tuzib kelinmoqda.
Suvdan foydalanish rejalarining nazariy asoslarini takomillashtirishda va amalga
oshirishda Toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalashtirish
injenerlari instituti olimlaridan dots. R.X.Bazarov,(surat) prof. P.B.Arakelov (surat),
prof. B.S. Serikbaev (surat) va prof.F.A.Baraev (surat) o’z
qimmatli xissalarini
qo’shganlar.
Amalda suvdan foydalanish rejasining mohiyati shundan iboratki unda, har bir
suvdan foydalanuvchi xo’jalikni suvga bo’lgan ehtiyojini aniqlagan holda bu
talablarni bajarish maqsadida rejalashtirilgan suv sarfini sug’orish manbaidan olib,
sug’orish tizimi orqali suvni iste’molchilarga o’z vaqtida yetkazib berishdir. Suvdan
325
foydalanish rejasi ikki bosqichda tuziladi. Birinchi bosqichda suvdan foydalanuvchi
xo’jaliklar uchun xo’jalik ichki suvdan foydalanish rejasi tuziladi. Bunda xo’jalikka
olinadigan
suvni hajmi, muddatlari tartibi va sug’orish jarayonini tashkil etish
ishlari nazarda tutiladi. Ikkinchi bosqichda esa xo’jalik ichki suvdan foydalanish
rejalariga asosan xo’jaliklararo ariqlar uchun suvdan foydalanish rejasi tuziladi.
Bu tartibda tuzilgan suvdan foydalanish rejasida xo’jaliklarga
ortiqcha suvni
berilishini, suvni ariq o’zanlarida yo’qolishi va tashlamalar orqali isrof bo’lishini
oldi olinadi. Shuning bilan birga ekinlarni sug’orish va undan keyingi agrotexnik
ishlov berish muddatlari o’zaro muvofiqlashtiriladi.
1-usul: .Qishloq xo’jalik ekinlarining sug’orish tartibiga asoslangan suvdan
foydalanish rejasini tuzish.
Bu usulda suvdan foydalanish rejasini tuzish uchun qo’yidagi
dastlabki
xujjatlar kerak bo’ladi:
Suvdan foydalanuvchi xo’jalikni sug’orish, zah qochirish, tashlama tarmoqlari va
ulardagi
inshootlar, hamda ekin maydonlari ko’rsatilgan 1:10000 yoki 1:25000
miqyosdagi haritasi;
Suvdan foydalanuvchi xo’jalikni plan-haritasida keltirilgan sug’orish tarmoqlari
ularda inshootlar ularning texnik ko’rsatgichlari to’g’risida ma’lumotlar va ularning
turi, maqsadi, o’lchamlari konasos stantsiyasi truktiv tuzilishi, materiali, suv sarfi
ko’rsatgichlari, ariqlarning foydali ish koeffitsentlari .
Ilmiy tekshirish inasos stantsiyasi titutlari tomonidan
tavsiya etilgan va yuqori
tashkilotlar tasdiqlagan qishloq xo’jalik ekinlarining sug’orish tartibi jadvali;
Xo’jalik ichki tarmoqlariga ekin turlari bo’yicha biriktirilgan ekin maydonlarining
qaydnomasi;
Suvdan foydalanuvchi xo’jalikni ekin maydonlari tuproq meliorativ haritasi, hamda
sizot suvlari va tuprogining sho’rlanganlik darajasi to’g’risidagi ma’lumotlar.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar mutasa’di tashkilotlar tomonidan tasdiqlangan
bo’lishi shart. Xo’jalik uchun tuziladigan suvdan foydalanish rejasi suv xo’jaligi va
melioratsiya yo’nalishi bakalavr darajasiga ega bo’lgan shaxs tomonidan tuziladi.
Suvdan foydalanish rejasida, akademik N.A.YAnishevskiy
tomonidan
326
yaratilgan quyidagi tenglama ko’llaniladi:
mxω
dek
= Q
dek
x t
dek
,
Bu yerda: m- bir martali sug’orish me’yori, kub.m/ga;
t
dek
-dekadada sug’orishning davomiyligi, sutka;
ω
dek
- sug’orish topshirig’ining ko’lami, gektar;
Q
dek
– rejalashtirilgan sof suv sarfi l/s,
Bundan ko’rinadiki :
Q
dek
= mxω
dek
/ t
dek.
ω
dek
= Ω / T xisobga olingan xolda:
Q
dek
= mx Ω x t
dek
/ T x t
dek
,
yoki:
Q
dek
= mx Ω / T
, l/s.
Xo’jalik uchun suvdan foydalanish rejasini tuzish tartibi:
Qishloq xo’jalik ekinlarining xisobiy sug’orish tartibiga asoslangan suvdan
foydalanish rejasini ishlab chiqish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi:
-dastavval xisobiy dekada (10 kunlik) uchun qabul qilingan sug’orish tartibi
bo’yicha qishloq xo’jalik ekinlari sug’orish gidromodullarining miqdori grafoydali
ish koeffitsiyent yoki analitik usullar yordamida aniqlaniladi / /:
Do'stlaringiz bilan baham: 
