Irrigatsiya va melioratsiya

20.3.Sug’orish tarmoqlaridan suv sarfini isrof bo’lishi sabablari va salbiy 
tomonlari 
Suvdan foydalanish rejasini amalga oshirishda suv taksimotidagi suv 
isrofgarchiligi qiymatlarini bilish juda zarurdir. 
Sug’orish tarmoklarida suv isrofgarchiligi qiymati juda katta mikdorlarni 
tashkil etib Respublikamiz sug’orish tizimlarida suv manbasidan sug’orish uchun 
olinadigan suvni 50% ga yakinini tashkil etadi. Bu suvni tizim kismlari buyicha 
isrof taksimoti qishloq Xo’jalik gidrotexnik melioratsiyasi kursidan sizga ma’lum. 
Sug’orish tizimlarida suvni isrofi sug’orish kanal tubi va yon devorlarida 
sizilishidan, suv yuzasida parlanishdan, inshootlarni notugri ishlashi, nosozligi va 
suvni tashlamalarga tashlashdan xosil buladi. 

---

367 
Suv isrofini aksariyat kismini uni sizilishga bulgan isrof, ikkinchi urinda 
texnik isroflar, oxirgi urinda esa parlanishga bulgan isroflar tashkil etadi. Sizilishga 
bulgan isrof qiymati kanal uzani tuprogini suv utkazuvchanligi, kanalning uzunligi 
va undagi suv sarflar mikdoriga boglik bulib, uning mikdori sug’orish tarmogini ish 
rejimiga kanal tubini xolatiga, ish mavsumiga, tabiiy shart-sharoitlarga boglikdir. 
Tuproq uzanli sug’orish tarmoklarida sizilishga bulgan suv isrofi kanalni 
dastlabki ish davrida (kurilishdan keyingi) katta qiymatga ega buladi. Keyinchalik 
kanal tubi va yon devorlarini shibbalanishi xamda loyka chukishi natijasida bu 
qiymat keskin kamayadi. Bu xolat yarim kazma va yarim chukma xamda kazma 
kanallar uchun urinlidir.
Agarda kanal tulik tukmada utgan bulsa, teskari xolat namoyon buladi. 
Ba’zida kanallarda suvni isrof bulishini keskin ortishi ularda ildiz poyali 
usimliklarni usishi yoxud yer kavlovchi jonivorlar xosil kilgan teshiklar sababli xam 
vujudga keladi. Kanal uzani loykalardan tozalanganda suv isrofi ortadi, sungra 
loyka chukishi bilan yana kamayadi. Yilni issik davrida isrof mikdori ortib kuz va 
kishda bu qiymat kamayadi. 
Kanal bir xil rejimda ishlaganda suv isrofi nisbatan kam buladi. Kanal ish 
rejimini tez-tez uzgarib turishi va ayniksa kanalda suv sarfini kam bulishi suv isrofi 
qiymatini kupayishiga sabab buladi. 
Tizimni foydali ish koeffitsiyenti qiymati fakat unda yukolgan absolyut suv 
isrofgarchilik qiymatigagina boglik bulib kolmasdan balki uning nisbiy suv 
isrofgarchilik qiymatlariga xam boglikdir. SHuning uchun suv isrofgarchiligiga 
karshi kurashishda tadbirlar belgilash chogida tizimni foydali ish koeffitsiyent va 
undagi kismlar buyicha yil davomidagi absolyut suv isrof qiymatini xam anik 
bilishni takozo etadi. 
Bu xolatda aniklangan suv isrofgarchilik qiymati tizimni kaysi kismida suv 
isrofini katta bulganligini aniklash imkonini beradi. 
Amaliyotda aniklanilishicha suv isrofini turlari buyicha taksimoti 
quyidagicha: 

---

368 
Umumiy suv isrofi 100 % dan sizilishga –(90-95)% parlanishga-(2-4)%, texnik 
sabablarga kura (3-6)%. 
Bundan kurinib turibdiki suv isrofini asosiy turi bu kanallardan suvni 
sizilishga bulgan isrof qiymatidir. 
Sug’orish tizimlaridagi suv isrof qiymatini uning turiga karab turli uslublar 
yordamida aniklashishadi. 
1 uslub- tizimni aloxida kismlari va butun uzunligi buyicha muvozanat xisoblariga 
asoslangan usul. 
Bu usulda tizimdagi barcha suv tugunlari anik ulchaydigan suv ulchash asbob 
yoki kurilma yoki jixozlar bilan jixozlangan bulishi va ulardan utadigan suv sarf 
mikdorlari anik bulishi shart. Bunda isrof suv sarf mikdori (Q
N
) quyidagi 
muvozanat tenglamasidan aniklanildi. 
Q
N 
= Q
kb 
–EQ
t 
– Q
ox
, m
3/
s 
bu yerda Q
kb,
Q
ox
- tizimni kulok boshi va oxiridagi suv sarf mikdori: yeQ
t
–suv 
tugunlarida suvni tarkatilgan mikdori yigindisi. 
Muvozanat xisoblari yordamida kunlik,10 kunlik, oylik mavsumiy va yillik 
suv isrof mikdori aniklaniladi. 
Aniklanilgan suv isrof qiymatini kanal boshidagi suv sarf qiymatiga nisbatdan 
olingan qiymatlarni kanalni ish davrlari buyicha maxsus grafoydali ish 
koeffitsiyentka tushirilib, suv taksimotida suv isrof grafigini tuzish mumkin. 
Xar bir sug’orish tarmogida suv isrofi unda urnatilgan ish tartibiga asosan 
aniklanadi. Suv isrofini muvozanat xisoblari xar bir kanal, nov va kuvurni butun 
uzunasi buylab ular tulik suv ulchash kurulmalari bilan jixozlanganda va suv 
ulchashda aniklik +-5% dan oshmagan takdirda amalga oshiriladi. 
Suv isrofi muvozanat xisoblari yordamida sug’orish tizimidagi suv isrof 
qiymatini tizimdan foydalanish yillaridagi uzgarishini taxlil kilish, tizim ishini 
yaxshilash buyicha va suv isrofini kamaytirish buyicha takliflar kiritish imkoni 
tugiladi. 
Muvozanat xisoblarida suv sarfini xisobga oluvchi postlarni ish anikligi 
ortadi. Tizim dispetcheri tizim buyicha suv isrof qiymatlarini analizi buyicha suv 

---

369 
sarf xisoblarini anikligi tugrisida ma’lumotga ega buladi. Mabodo suv isrof qiymati 
oldingi davrda aniklanilgan qiymatlardan fark kilsa, unda uning sababi tezda 
urganiladi va kerakli tadbirlar belgilanadi. 
2-uslub.- Suv isrofi solishtirma qiymatini aniklashga asoslangan usul (imperik 
boglanishlar usuli).
Bu usul tizimni ba’zi kismlariga suv sarfini xisobga oluvchi kurilma yoki 
jixozlar yukligida va muvozanat xisoblarini amalga oshirish imkoni bulmaganda 
kullaniladi. 
Bunda sug’orish tizimini xarakterli kismlarida ma’lum uzunliklar belgilab 
olinadi. Bu uzunlik qiymati katta kanallarda kamida 10 km, kichikrok kanallarda 3-
4 km, shox ariklarda 0.8-1 km.dan kam bulmasligi kerak. Belgilangan kanal 
kismlarida uning solishtirma suv isrof qiymati aniklanadi. (xar 1 km uzunlikga % 
xisobida) Bu qiymatlar maxsus logarifmik grafoydali ish koeffitsiyentlarga 
tushirilib xisobiy qiymatlar aniklanadi. Bunda suv isrof qiymati (Q
i
)quyidagi
tenglikdan aniklaniladi: 
Q
i
=Q
yu
- EQ
t
– Q
k
Bu yerda Q
yu
- Q
k
– xisobiy kismni yukori va kuyi kismlaridagi suv sarf qiymati;
EQ
t 
- xisobiy kismda tarmoklangan suv sarf yigindisi. 
Q
i
=G
x
Q
yu
1/100 formuladan solishtirma suv isrof qiymati aniklanadi. Xisoblar xar 
bir xisobiy kismdagi xosil bulgan xar bir suv sarfi qiymati uchun kamida 3 
marotaba aniklanadi. 
Solishtirma suv isrof qiymati, turlicha chikishi tabiiy shuning uchun xam 
ularni nima uchun turli qiymatga ega bulganligini analiz kilish va xisobiy 
qiymatlarini kabul kilish kerak buladi. 
Kanchalik tajriba natijalari kup bulsa urtalashtirilgan qiymatni va solishtirma 
suv isrof formulasidagi «A» va “ m” kursatkichlari qiymatini aniklash imkoni 
ortadi. 
G 
x
= A\Q
m
% 1 km.ga. 
«A» kursatkich grafigidan Q= 1,0 m
3
/s bulganda kabul kilinib sung logarifmlash 
natijasida «m» kursatkich aniklanadi. Kanallarni texnik xolatiga kura turli 

---

370 
guruxdagi kanallar uchun solishtirma suv isrof qiymati turlicha buladi. Kanalda suv 
sarfi uzgarmas bulganda bu qiymat kichik buladi.
Kichik davriy ishlaydigan sug’orish tarmoklarida va yukori suv utkazuvchan 
tuproq uzanli kanallarda bu qiymat katta buladi.
Tuproq uzanli va beton qoplamali sug’orish tarmoklarida solishtirma suv 
isrofi grafigi bir xil kurinishga egadir. 
Xar bir sug’orish tarmogini aloxida kurinishdagi foydali ish koeffitsiyent qiymati 

=1-G
x 
1
x
Q
x
/100 bogliklikdan aniklanadi. Bu kanallarni boshidagi suv sarf Q
br
=Q
net
/

kurinishda aniklanadi. 
3 uslub- suv isrofini oxiri butunlay berk kanaldan suv xarakatsiz turganda 
aniklashga asoslangandir. 
Bu uslubda tanlangan kanal kismini uzunligi bir necha un metrdan kam bulmasligi 
va kanal uzani tuprogini mexanik tarkibi unga loyka chukish, sizot suvlarini 
joylashgan chukurligi, kanal dambalarini xolati tizim kanallarinikiga uxshash 
bulishligi shart. 
Ishlamaydigan kanalni bu kismi maxsus suv satxini ulchash reykalari bilan 
jixozlangan bulib kanal normal satxgacha suv bilan tuldiriladi. 
Kanalni bu kismiga suv tuldirilgach reyka orkali dastlabki suv satxi va 
undan keyingi davrda suv satxini kamayishi kayd etib boriladi. 
Ma’lum vakt davomida aniklangan suv isrof xajmini kanalni namlangan 
uzan yuzasiga nisbati xakikiy suv isrof qiymatini kursatadi. 
Sug’orish tarmoklarida suv isrofi asosan sizilishga isrof bulganligi uchun 
kanallardan suvni sizilishga isrof qiymatini maxsus formulalardan aniklash 
mumkin, ya’ni 3 usul nazorat usul xisoblanadi 
Bizga ma’lumki sizilish 2 xil kurinishda: erkin sizilish va tusilgan (sizot 
suvlari yakin bulganda) sizilish kurinishida namoyon buladi. 
Qoplamasiz kanallardagi erkin sizilish quyidagi bogliklardan: 
A) poligonal va parabola shakldagi kanallar uchun 
Q
s
= 0,0116 K(V+2v)
B) trapetsiya shaklidagi kanallar uchun v/x < 4 da 

---

371 
Q
s
=0,0116 k

(V+2v) 
V) x>4 da Q
s
=0,0116 KA (V+2v) aniklanilishi sizga yukoridan ma’lum. 
Koplangan kanallardan sizilishlar isrofi 1 km ga m
3
/s da xisoblashni kanal 
tubi va yon kiyaliklari bir xil kalinlikdagi qoplama bilan koplanganda, erkin 
sizilishda quyidagi formuladan aniklash tavsiya etiladi: Q
s
= 0,0116Q
k
/t
v(x+t)+2x(x/2+mt\ 
)
2
1