Irrigatsiya va melioratsiya

18.4. Sug’orishni avtomatlashtirish to’g’risida atroflicha ma’lumot. 
O’zbekiston qishloq xo’jaligini bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat va 
jamoa xo’jaliklari o’rnida zamon talabiga javob beradigan fermerlik yoki 
dehqonchilik 
xo’jaliklari 
tashkil 
topmoqda. 
Fermerlik 
xo’jaliklari 
xususiylashtirilgan bo’lib, hozirgi iqtisodiy munosabatlarga nisbatan ancha samarali 
ekanligini isbot qilmoqdalar. 
Xorijiy mamlakatlarda, masalan Amerika Qo’shma SHtatlarida, Gollandiyada 
qishloq xo’jaligida faqat 7% aholi ishlaydi, lekin bu mamlakatlar nafaqat o’z 
xalqini, balki boshqa ko’p davlatlarga o’z qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ham 
eksport qiladilar. O’zbekistonda esa qishloq xo’jaligida 60% aholi ishlashiga 
qaramasdan qishloq xo’jaligi maxsulotlarining ayrim turlari chetdan import 
qilinmoqda. Har yili don, go’sht va boshqa muhim mollar chet eldan O’zbekistonga 
olib kelinayapti. 
Bunday muammolarni hal etish maqsadida qishloq xo’jaligida bozor 
iqtisodiyoti sharoitiga mos tushadigan islohatlar o’tkazilishiga yo’llanmalar ishlab
chiqilmoqda. 
Fermerlik xo’jaliklariga bo’linishi, suvdan foydalanishda ham o’ziga xos 
talablarni qo’ydi. Har bir fermer o’z ekinlarini qachon va qanaqa usulda, qanday 
vaqtlarda sug’orishini o’zi aniqlab, davlat sug’orish tarmoqlaridan suv olishi 
mumkinligini o’zi aniqlaydi. Fermer talabiga binoan kerakli miqdordagi suvni 
davlat sug’orish tarmoqlaridan bo’lib beradilar. Bunday ishlarni tashkil qilish uchun 
fermerlar va SIU boshlig’i o’rtasida oldindan shartnoma tuziladi. Suvga muxtoj 
bo’lgan, lekin shartnomani o’z vaqtida tuzmagan tashkilotlarga, xo’jaliklarga va 
jismoniy shaxslarga, shartnoma tuzmaganlariga suv berilmaydi. 
O’zboshimchalik bilan suvdan foydalanuvchilarga jarimalar solinadi va ular 
qonun oldida ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortiladilar. (O’zbekiston davlati 
vazirlar mahkamasining qarori, avgust 1993 yil). 
Xorijiy mamlakatlarda sug’orishni jadal rejalashtirishda tuproq faol qatlamidagi 
namlik tanqisligiga asoslanadi. Bu usul AKSH-da, Gurmaniya va Gollandiyada 
birinchi bo’lib yaratilgan, keyin Bolgariya va Ukrainada tadbiqetilgan. 

---

338 
O’zbekistonda esa 1986 yildan tajriba sifatida Qishloq xo’jaligi vazirligi 
boshchiligida qo’llanilmoqda. Lekin, hozirgi vaqtgacha keng tadbiq etilmagan, 
chunki bu usuldan foydalanish ko’pgina geometrologik asbob uskunalardan va 
EHMlardan foydalanishni taqazo qiladi. Soha mutaxassislari hozircha bunday asbob 
uskunalardan foydalanishga yetarli darajadagi ma’lumotga ega emaslar, fermer 
xo’jaliklarida esa bunday texnik uskunalar va kadrlar ko’p. 
Informatsiya aloqasi tizimi yordamida sug’orishni jadal rejalashtirishni 
nazariy asosi bo’lib, quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
Zt = 0,5 (

1
- 

2
) x
t
.

3
+E
t
(1+K
1
+K
2
-K
3
) - 

0
(P
t
-P
0
) 
Bu formulada: 
Z
t
– sug’orishdan oldin daladagi tuproqning faol qatlamidagi namlik tanqisligi, 
mm; 

1
, 

2
- eng qulay va mavjud namligi; 

3
- dalaning chegaraviy namligi; 
x
t
- tuproqning faol qatlamini chuqurligi, m; 
E
t
- «evaparation and transpiration» ya’ni yer betidan bug’lanish va 
o’simliklardan transpiratsiya bo’ladigan suvning miqdori, mm. Bu birlik quyidagi 
formula orqali aniqlanadi: 
E
t
= 0,00058 K
b
K
g
(25 + Ө)
2
(100 - 

), mm ; 
K
b
- o’simlikning bilogik koeffitsiyenti; 
K
g
- sug’orish dalasining qaysi gidromodul rayionga tegishli ekanligini 
ko’rsatuvchi koeffitsiyent; 
Ө - havoning temperaturasi, S ; 

- havoning nisbiy namligi, % ; 
K
2
- chuqur filtratsiyaga sarf qilingan suv hajmining koeffitsiyenti; 
K
1
- dala yuzidagi toshlandik suvlari koeffitsiyenti; 
K
3
- ekinlar sizot suvlardan foydalanish koeffitsiyenti; 

0
- yog’ingarchilikni hisobga oladigan koeffitsiyent; 
P
t
- sug’oriladigan maydon yuzasiga tushgan yomg’ir qatlami, mm; 
R
0
- yomg’irni hisobga olanadigan qatlami /2-3mm/; 

---

339 
t
- dekada raqami ko’rsatkichi; 
Formuladagi hamma elementlarni ma’lumotlari EHMga kiritilib, Z
t
ni 
aniqlangandan so’ng, sug’orish gidromodulini qiymati hisoblanadi: 
Z
t
q 
t
= 0,115-------- , mm; 
t
g
t
g
- sug’orish kunlari soni, kun; 
Sug’orish gidromoduli aniqlangandan so’ng xo’jalik va xo’jalik ichi 
ariqlarining netto suv sarflari quyidagi formula orqali aniqlanadi: 



t
H
q
Q

- sug’orish kerak bo’lgan maydon, ga; 
Yuqorida aytganimizdek, informatsiya ma’lumotlari asosida tuziladigan 
tezkor sug’orish rejasini tuzish uchun zarur vosita jihozlari safiga, nam 
o’lchagichlar, suv sarfini o’lchagichlar, kompyuter va mahsus dastur, meteorologiya 
stantsiyasi ma’lumotlari kerak bo’ladi.