Irrigatsiya va melioratsiya

 

---

295 
17.2. Suv sarfini o’lchash, taqsimlash va oqimini xisobga olish vosita-
jixozlarini o’rnatish qoidalari 
Sug’orish tizimlarida suvni hisobga olish ishlarini gidrometrik xizmat guruxi 
amalga oshiradi va uning tarkibiga tizimni texnik holatiga karab gidrometrlar, 
kuzatuvchilar va boshqaruvchilar kirishi mumkin. Agarda tizimda suv o’lchash va 
suvni boshqarish avtomatlashtirilsa gidrometrik xizmat guruxini tarkibi keskin 
o’zgaradi. 
Bu xizmat guruxining asosiy vazifasi gidropostlarda tizimdagi suv sarf 
qiymatini o’lchash, gidropostlar holatini nazorat qilish, ma’lumotlar to’plash va 
ularni qayta ishlash, hisobotlar to’zish, inshoot va kanallarda urnatilgan postlarda 
tarirovka ishlarini bajarish hisoblanadi. 
Barcha gidrometrik kuzatuv ishlari va o’lchov natijalari mahsus shakldagi 
hujjatlarda kayd etib boriladi. Bu hujjatlar turkumiga dala jurnali, muvozanat 
jadvali, sug’orish tarmoqlarini foydali ish koeffitsiyent kaydnomasi, suv manbasini 
kuzatish bo’yicha jadval va x.k. kiradi. 
Sug’orish tizimida quyidagi gidrometrik postlar o’rnatiladi: 
. -tayanch gidrometrik postlar: bunday gidrometrik postlar suv manbaidagi suvni 
hisobga olish maqsadida tizimga suv olish nuktasidan yukorida, manbada boshqa 
davlat gidrometrik post yuk bo’lgan holatlarda urnatiladi; 
bosh gidrometrik post: bu post tizimga manbadan olinadigan suvni hisobga olish 
maqsadida tizimni kulok boshida (suv inshootida yoki kanalni bosh qismida) 
urnatiladi; 
- doimiy ishlovchi gidrometrik postlar: bu postlar tizimdagi xar bir suv 
tugunida, hamda suvdan foydalanuvchi xo’jaliklarni kulok boshlarida, taqsimlangan 
suvni hisobga olish uchun urnatiladi; 
-tashlama gidrometrik postlar: ular tizimga olingan ammo foydalanilmay 
tashlab yuborilgan suvni hisobga olish maqsadida tizimni tashlama qismlarida 
urnatiladi; 
-muvozanat gidrometrik postlar: bu postlar muvozanat maydonlarini 
chegaralarida sug’orish, tashlama va zax kochirish tarmoqlarida urnatilgan bo’lib, 

---

296 
asosan suv muvozanatini aniqlashda va sug’orish tizimlaridan haqikiy isrof suv 
miqdorini aniqlashda kullaniladi; 
-mahsus gidrometrik postlar: bu postlar ilmiy tekshirish va qidiruv tadqiqot 
ishlarini amalga oshirish uchun xizmat qiladi.
Suv manbaiga o’rnatilgan post suv satxini ko’rsatuvchi reykalar bilan 
jixozlangan gidrometrik stvor ko’rinishida bo’lib ushbu tayanch gidrometrik post 
bilan bosh gidrometrik post o’rtasida ularda bir vaktda o’lchov ishlarini bajarish 
orqali bog’liqlik o’rnatiladi. 
Muvozanat gidrometrik postlar suv satxini ko’rsatuvchi reyka va mahsus 
ko’prik bilan jixozlanadi. Bu yerda suv satx qiymatini bilgan holda tarirovka 
grafigidan suv sarf qiymati aniqlanadi. Mabodo, suv o’lchash inshootlari mavjud 
bo’lsa gidrometrik stvorga xojat kolmaydi. 
Doimiy ishlovchi gidrometrik postlar aksariyat hollarda boshqaruvchi suv 
ulchagich (regulyator vodomer) lar ko’rinishida bo’lib ular avtomatik ravishda 
suvni taqsimlaydi. Bu suv tugunini yukori va pastki b’eflari suv satxini ko’rsatuvchi 
reykalar bilan jixozlangan bo’ladi. Bunda suv sarf qiymati bosim va inshootni suv 
chiqarish yuzasini ochilish qiymatiga ko’ra aniqlanadi. 
Suvdan foydalanuvchiga beriladigan suv miqdorini unga boradigan kanalni 
uzgarmas kundalang kesim yuzasidan foydalangan holda aniqlash mumkin. Bunda 
suvning chuqurligi reykalar yordamida aniqlanadi. Tabiiyki bunday kundalang 
kesim oldindan tarirovka qilingan bo’ladi. Suv miqdori qiymatini aniqrok belgilash 
uchun mahsus suv o’lchash kurulmalari urnatiladi. 
Gidromeliorativ tizimlarda quyidagi suvni hisobga olish usullari kullaniladi: 
o’zanli, gidravlik, aralash va belgi usullari. 
O’zanli usul: suv okim o’zanini ko’ndalang kesim yuzasi va oqim tezligiga 
asosan suv sarfi va hajmini aniqlashga asoslangandir. Agarda kuyilgan talablar 
to’lik bajarilsa, ya’ni o’zgarmas o’zan va kerakli jixozlar mavjud bo’lsa, bu usul 
oddiydir Ammo o’zan yuvilsa, yoki uni loyka bossa uzgaruvchan satx ta’sirida 
bo’lsa aniqlik 10 %gacha fark qiladi. Bunda asosiy uslub nazorat gidrostvorda
Q=f(H)
, bog’liqlikdan foydalanishdir. 

---

297 
Bu usulda o’zanni to’g’ri chizikli qismi (uning uzunligining kamida o’zan 
suv satxi enidan 5 marotaba uzun bo’lishi shart) tanlanadi. Suv sarf o’lchovi mahsus 
kuprik yordamida amalga oshiriladi. Kuzatuv ishlariqanalda suv satxi 
mukumlashganda boshlanadi. Suvni chuqurligi santimetrli bulakchalar bilan 
belgilangan reyka yordamida aniqlanadi. Reyka inshoot devoriga, yoki mahsus 
kozikka biriktiriladi. 
O’zan quyidagi tartibda tarirovka qilinadi. Belgilangan kundalang kesimda 
suv tezligini o’lchash tik kesimlarini urni belgilanadi. Agarda o’zan eni 5 m dan 
kam bo’lsa 3-4 tik kesim, o’zan eni 6-20 m bo’lsa 5-6 tik kesim, o’zan eni 20 m dan 
katta bo’lsa 7-8 tik kesim belgilanadi. Kanalda suv chuqurlik qiymatiga karab suv 
tezligini o’lchash 1-3 nuktada belgilanadi 3 nuktalida suv tezligi suv satxidan 
0,2N: 0,6N: 0,8 chuqurlikda, 2 nuktalikda 0,2N va 0,8N chuqurlikda, 1 nuktalikda 
0,6N chuqurlikda ulchanadi. Urtacha tezlik: 
3 nuktali o’lchovda Vur=(V + 2V +V ) / 4:, 
2 nuktali o’lchovda Vur= (V + V ) /2, 
1 nuktali o’lchovda Vur= V ko’rinishda aniqlanadi. 
Tik kesimlarni joylashgan o’rniga karab ular elementlar yuzalariga (uch 
burchak, turt burchak, trapetsiya) ajratilib xar bir yuza bo’yicha suv sarf qiymati 
aniqlanadi. Ularni yig’indisi ko’ndalang kesim yuzani suv sarfini beradi. 
Suvni o’zandagi bir tekis xarakati uchun har qanday ko’ndalang kesimdagi 
suv sarfi Q=V m/s formula orqali aniqlanilishi sizga ma’lum. 
Kanal o’zanini turli satx qiymatlari uchun suv sarf qiymatlari aniqlanilgach 
tarirovka grafigi tuziladi. 
Mavsum davomida bu grafoydali ish koeffitsiyent bir ikki marotaba suv 
o’lchash orqali nazorat qilinishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Gidravlik usulda suvni cheklangan ko’ndalang kesim yuzasidan, yoki inshoot 
ostonasidan oqib chiqishdagi gidravlik qonuniyatlariga asoslangan holda 
inshootning o’zgarmas va aniq qiymatlari (ostona uzunligi, suv chiqish yuzasining 
o’lchamlari) hamda o’zgaruvchan ko’rsatkichlar (ta’sir qiluvchi bosim, b’eflardagi 
satxlar farqi va x.o.) yordamida kanalning suv sarfi, yoki suv hajmi aniqlanadi. 

---

298 
Bu ish suv o’lchash inshootlari, qurilmalari yoki tarirovk qilingan gidrotexnik 
inshootlar yordamida bajariladi. 
Bizga ma’lumki, barcha gidrotexnik inshootlar boshqarilmaydigan 
(sharshara, tezokar va x.o. ya’ni xarakatdagi suv tuskichi yuk va boshqariladigan 
(suv tusish inshootlari, suv chiqarish inshootlari va x.o.) ya’ni suv satxi va sarfini 
boshqaruvchi xarakatdagi tuskich (shit) bilan jixozlangan inshootlarga farklanadi. 
Boshqarilmaydigan inshootlarni tarirovka (darajalash) qilish ancha oson, 
chunki bu holda bu inshootlar ustidan utadigan suv sarfi ostona ustidagi suv bosimi 
qiymatiga bog’liqdir: 
Q= v
2
/
3
2
gН
Bu yerda: - suv sarfi koeffitsiyenti 
v- ostona eni, m: 
N-ostona ustidagi bosim: 
-qiymati aniq bo’lganda ushbu formula Q=qH
3/2
ko’rinishda ifodalanadi, bunda Q= v
g
2
, 
bu yerda: Q –ushbu inshoot uchun doimiy ko’rsatkich hisoblanadi. 
Tarirovka qilishda o’zanli usul kullaniladi. Boshqariladigan inshootlarni 
tarirovka qilish ancha murakkab, chunki bunda suv sarfini qiymati ikki va undan 
ortik uzgaruvchiga bog’liq bo’ladi. Masalan: erkin suv okib utishda suv sarf qiymati
Q= uav
,
2