Irrigatsiya va melioratsiya

16.2. Gidromeliorativ tizimlarni pasportlashtirish, kadastr va 
inventarizatsiya tushunchalari 
Suv va yer resurslarini sug’orish va zah qochirish tizimlarini ulardagi
inshootlar va jihozlarni doimo hisobga olib borish, hamda gidromeliorativ tizimni 
texnik va ishchi xolati to’g’risida xabardor bo’lib borish ularni tan narxini to’g’ri 
belgilab borish bu tizimlardan foydalanishdagi asosiy omildardan hisoblanadi. 
Sug’orish tizimlarini xo’jalik ichki va xo’jalikaro qismlari doimo hisobga olinadi. 
Asosiy texnikaviy hisob xujati bo’lib «pasport» hisoblanadi. 
Pasport har bir gidromeliorativ tizimga va uning yirik qismlarisuv manbasidan 
suv olish inshootlari, suv bo’lish tugunlari, suv amborlari aholi istiqomat 
inshootlari va x.o.lar uchun tuziladi. 
Tizim pasport asosan 6ta bo’limdan iborat bo’ladi: 
tizim(inshoot) to’g’risida umumiy ma’lumot – nomlanishi jaylashgan o’rni, to’g’ri, 
sinfi toifasi qurilgan yili va x.o. 
Ishlab chiqarish - iqtisodiy ma’lumotlar – tizim maydoni, suvdan 
foydalanuvchilar soni, ekin turlari, ularni hosildorligi va x.o. 
ishlab chiqarish – texnik ma’lumotlar – suv manba inshootlar, xizmat binolari va 
boshqa inshootlar bo’yicha; 
er maydonlarini meliorativ xolati to’g’risida (noqulay va foydalanilmaydigan 
maydonlar, melioratsiyaga muxtoj bo’lmagan maydonlar kulami, sizot suvlarni 
satxi, ularni mineralizatsiyasi, maydonlarga zovurlanganligi va x.o.)gi
ma’lumotlar. 
Tizimni alohida qismlarini va to’liq qiymati. Amortizatsiya chigirmalari
joriy tamirlash uchun ajratiladigan harajat, xodimlarga va boshqa ishlarga 
ajratiladigan harajatlar. Tizimni ishlab chiqarish-texnik ko’rsatgichlari: 
Tizimga olinadigan suv hajmi, o’rtacha mavsumiy sug’orish me’yorlari, 
sug’orish tarmoqlarini va tizimni foydali ish koeffitsiyenti, ish hajmlari. Tizim 
pasportiga tizimni 1:10000 yoki 1:25000 masshtabli haritasi biriktirilib, haritada 

---

288 
sug’orish va zah qochirish, yoki tashlama tarmoqlar, ulardagi inshootlar uyllar, 
himoya daraxtlari, aholi istekomat punktlari, aloqa yo’llari va tizimga tegishli 
barcha inshootlar ko’rsatiladi. 
Ayrim yirik inshootlar pasportlarida umumiy ma’lumotlar (qurilish tugatilgan 
va foydalanishga topshirilgan muddatlar), texnik-nasos stantsiyasi konstruktiv 
ko’rsatkichlar (turi materiali, o’lchamlari), qurilish va inventar qiymatlar 
keltiriladi.Jumladan inshootni qo’zg’olmas qismlarini va reperlarini belgilari 
inshootning texnik xolati va uni yaroqlilik ulushi keltiriladi. Pasport inshootni 
chizmalari va fotosuratlari ilova qilinadi. 
Yangi gidromeliorativ va gidrotexnik inshootlar uchun ularning texnik 
pasportini qurilish tashkilotlari 3 nusxada tuzishadi. Bir donasi inshootni ishlatuvchi 
tashkilotga (inshootni foydalanishga topshirish jarayonida) ikkinchisi Qishloq va 
suv xo’jalik bosh boshqarmasiga topshiriladi. Juda yirik inshootlarning pasportini 
bir nusxasi O’zbekiston Respublikasi suv xo’jaligi vazirligiga topshiriladi. 
Xo’jalik ichki inshootlari va kichik xo’jalikaro inshootlar uchun (muvokkat 
inshootlar suv o’lchash poatlari, quduqlar va boshqa) pasport jadvali tuziladi. 
Suvdan foydalanuvchilar karamogidagi sug’orish maydonlari uchun hisobga olish 
kartochka (varaka)si tuzilib unda sug’orish maydonlari to’g’risidagi ma’lumotlar 
(erlarni ulchami xolati va meliorativ tayyorgarlik darajasi) keltiriladi. 
Pasportlashtiriladigan inshootlarni dastlabki tannarxini qurilish smeta 
ma’lumotlari bo’yicha qabul qilinadi. Agarda unday ma’lumotlar bo’lmasa inshoot
tan narxi mahsus tuzilgan xayat tomonidan o’lchovlar va hisoblar natijasida 
aniqlaniladi. Vaqt o’tishi bilan har qanday pasportlashtirilgan ob’ekt yetilib 
o’zining dastlabni qiymatini yukotib boradi.Inshootlarni mavjud xolatini aniqlash, 
uning normal ish faoliyat davomatini belgilash va haqiqiy qiymatini aniqlash 
inventarizatsiya deb ataladi.Tizim binosiga inventarizatsiyalash har 5-10 yilda 
o’tkaziladi. 
Inshootni yemirilishi natijasida yillik qiymatini pasayishi amortizatsiya deb
yuritiladi. Inshootlarni xizmat davri, amortizatsiya chigirmasi va kapital ta’mirlash 
uchun ajratiladigan mablag’ qiymati mahsus ma’yoriy xo’jatlardan aniqlaniladi. 

---

289 
Gidromeliorativ tizimlarni asosini tashkil etuvchi sug’orish tarmoqlari 
ta’mirlangach o’zining dastlabni qiymatiga ega bo’lganligi uchun ularni 
amortizatsiya qiymati aniqlanilmaydi. 
Gidromeliorativ tizimdagi suv va yer resurslarini sifat va son jihatdan 
muntazam va tartibli hisobga olish kadastr deb yuritiladi. Kadastr yozuvlarida 
asosan yerlarni meliorativ xolatidagi o’zgarishlarga va sizot suvlarini joy qatorda yil 
davomida bajarilgan ishlar hajmi, turi va qiymati, hamda bajarilgan muddatlari 
ko’rsatiladi. 
Inventarizatsiya – bu tashkilotdagi buyum va jihozlarni aniqlash va mavjudligini 
tekshirish demakdir. Asosiy fondlar, asosiy ishlar, tugallanmagan ishlab chiqarish 
va boshqa jihozlar inventarizatsiya qilinishi kerak.