Irrigatsiya va melioratsiya

 
 

---

292 
16.4. Gidromeliorativ tizimlarni loyqalanishiga qarshi injenerlik chora 
tadbirlarini ishlab chiqish. 
Xozirgi kunda sug’orish tizimlarini ishlatish uchun safrlangan mablag’ning 30 
% kanallardagi cho’kindilarni tozalashga sarflanadi. O’rtacha respublikada 1ga 
yerga to’g’ri keladigan loyqa miqdori 17 
/ga ni tashkil qiladi. Buning uchun 
sug’orish tarmoqlarida cho’kindilarga qarshi kurash chora-tadbirlari quyidagicha 
amalga oshiriladi. 
1.
Sug’orish manbalarining yuqori qismida cho’kindilarni tutib qolish. 
2.
Cho’kindilarni daryodan sug’orish tarmoqlariga tushishiga yo’l qo’ymaslik. 
3.
Cho’kindilarni tindirgichlarda ushlab qolish. 
4.
Cho’kindilarni ariqlardagi suv oqimi yordamida daryolarga chiqarib 
yuborish. 
5.
Sug’orish tarmoqlari o’zanlarida cho’kib qolgan loyqalarni mexanizmlar 
yordamida yoki qo’l kuchi bilan tozalash. 
 
Sug’orish tarmoqlaridagi cho’kindilarning hajmi va tozalash vaqtini aniqlash 
Sug’orish tarmog’ida to’plangan cho’kindilarning kanal tubidagi qalinligini
quyidagi formula orqali aniqlash mumkin. 
S=
bu yerda: Q - ariqdagi suv sarfi,
/ga. 
– ariqga kelayotgan suv sarfidagi chukindilar miqdori, km/
– kanaldagi suv sarfining cho’kindini oqizib ketish qobilchti, km/
Ɣ – cho’kindining hajm massasi, t/
𝓁
– kanalning hisoblanayotgan bo’limi, ya’ni tanlab olingan bo’lakning uzunligi,
km. 
ʄ - kanalning namlangan peremetri, (uzunligi) m; 
T – kanalda cho’kmalarning to’planish davri, kun. 
Kanallardagi suv sarflariningcho’kindilarni oqizib keta olish qobilyati prof, 
ye.A.Zamarinning quyidagi formulasi orqali aniqlanadi. 
=0,22∙ ∙
, kg/ 

---

293 
bu yerda: 
𝑣
– ariqning suv sarfining tezligi, m/s 
𝑢
– cho’kindining gidravlik kattaligi, m/ s, 
i – ariqdagi suv sathining gidravlik nishabligi; 
R – ariqdagi suv sarfining gidravlik radiusi, m. 
Cho’kindilarning gidravlik kattalikning o’rtacha miqdori quyidagi formula
orqali topiladi.
Ȗ=
, m/s 
– cho’kindilarning birinchi fraktsiyasining gidravlik kattaligi
– cho’kindilarning ikinchi fraktsiyasining gidravlik kattaligi 
Yuqoridagi keltirilgan formulalardan foydalanib, ariq tubiga cho’kkan 
cho’kindilarning qalinligi aniqlanadi. Agarda bu qalinlik tavsiya etilgan 
qalinlikdan katta bo’lsa, ya’ni ariqning suv o’tkazish qobilyati kamaysa yoki suv 
sarfning tezligi oshib, cho’kib qolishi lozim bo’lgan tarkibli cho’kindilarni oqizib 
ketib, qo’shni ariqlarni loyqa bilan xavfi tug’ilsa, ariqni tezlik bilan loyqalardan 
tozalash lozim bo’ladi.