Ирода назариялари

Ироданинг регулиятив назарияси

• Ушбу назарияга кўра: Ирода психик жараёнлар ва ҳаракатларни ижро этувчанлик характерига эга деб ҳисоблайди.

• "Ирода" тушунчаси психиатрия, психология, физиология ва фалсафада кенг қўлланилади. Адабиётларда ирода ўзининг олдига қўйган мақсадга эришиш воситаси деб қаралади. Борлиқни акс эттириш, фаолиятни муайян йўналишда ташкил қилиш, муаммолар ечимини эгаллаш юзасидан маълум бир қарорга келиш, уни амалга ошириш жараёнида қийинчиликларни енгиш ҳаракатлар ёрдами билан рўёбга чиқади. Айнан шу ҳаракатлар иродани акс эттиради.

В . А .Иванников

• Иродавий ҳаракатларнинг таркиби доим мураккаблиги билан ажралиб туради. Иродавий ҳаракатларнинг бошланғич босқичи бу ҳаракат мақсадини, яъни нимага эришишни англашдир. Одам қўядиган онгли мақсад унинг ҳаракат характерига боғлиқдир. Агар мақсад идеал бўлса, яъни одам онгида тасаввур қилинмаган бўлса, ўзининг мақсадга йўналганлик принципини йўқотади, бу эса иродавий ҳаракатнинг асосий белгиси ҳисобланади. Иродавий ҳаракатлар — бу англанган ҳаракатлар ҳисобланади.

• Одам у ёки бу даражада аввал ҳам бажарилган ҳаракатларни, ўз олдига қўйган мақсадларни сўзларда ифодалайди. Бу боғланишларнинг мақсадлар қўйилишида жонлантирилиши шумақсадларни сўзлардаи фодаланиши муайян ҳаракатларни қилмасликка олиб келиши мумкин.

• Одам томонидан қандайдир ишни қилмаслик мақсади қўйилган бўлса, уни сўзларда ифодалайди. Масалан, тамаки чекувчи одам тамаки чекишни ташлашни мақсад қилиб қўйган бўлса, ўзича, ҳеч бўлмаганда қисқагина қилиб "мен тамакини ташлайман", "мен чекмайман", "мен ташлай оламан" дейди ва бу ишни қилмасликка, ҳеч бўлмаганда камайтиришга ўзига ўзи буйруқ беради. Бундай ҳолларда сўзлар ишга туширувчи восита сифатида келади

• Айниқса, бу ҳолат фаолиятни бажаришга қаршилик, тўсқинлик қилувчи экстремал ҳолатлар тиғизлик вужудга келганда, иродали киши ўзини йўқотиб қўймасдан қатъиятли равишда хатти –ҳаракатлар қилади. Иродавий зўр беришликни, у ироданинг регулятивлик вазифасининг субъектив намоён бўлиши, деб тушунтиради, чунки бу зўр беришлик турли кишиларда турлича кечади. Сифати ҳам турлича бўлади. Ирода, хатти –ҳаракатлар, фикирлар яратишга қобил эмас, у фақат уларни тартибга солиб туради, холос, дейди Басов.