Ирода назариялари

Америкалик психолог У.Жеймс

• Икки ва ундан ортиқ хати-ҳаркатлар ғояси бўлганда улардан бирини танлаб олиш ироданинг асосий вазифаларидлан (функцияларидан) ҳисобланади.
• Танлаб олиш зарурияти эса иродавий хатти-ҳаракатларга ундовчи механизмлар хусусияти билан белгиланади.
• Рақобатли ғояларни мавжудлиги инсон тасаввуридаги ғояни ҳаракатга келишига тўсқинлик қилади. Демак, ҳатти -ҳаракатга ўтиш учун ғоялардан бири танлаб олиниши ва уни амалга оширишга қарор қабул қилиниши керак. Бу хил танлов қизиқишлар асосида бўлиб, у жон томонидан тасдиқланиши ёки инкор қилиш қобиляти тариқасида қарайди. Хоҳиш эса бирор бир буюмга интилиш ёки жирканишдир. “Ирода ва ақл –бир нарса”.

И.Кант (немис файласуфи)

• Эркин танлаш муаммоси аслида И.Кант томонидан қўйилган эди. Уни ирода табиати ва функциялари эмас, инсон хулқининг иродавий ҳаракатларга детерминантлиги ҳамда унинг ўз ҳаракатларини танлаш эркинлиги ўртасидаги мувофиқлик масаласи қизиқтирар эди. Моддий дунёдаги сабаб дунёдаги сабабият инсон хулқ-атвроидаги асосан яъни детерминантликни, ахлоқ талаблари эса эркин танлашни тақозо этади. И. Кант фикрича, ирода ҳаракат қилишга қобилият тарзида ҳам ҳиссий қўзғалишлар, ҳамда ақл ёрдамида белгиланади

• Ҳиссий қўзғалишлардан ҳоли ақл ёндашувидаги мотивлар билан белгиланувчи ирода “ эркин ирода “ дейилади. Ахлоқий қоидалар иродани бевосита белгилаганда, ирода ахлоқий қоидаларга бўй сунганда у эркин ҳисобланади. Бунинг натижасида инсон фақат ҳиссий таъсуротлар, истаклар билан эмас зарар ва фойда ҳақидаги тасаввурлари, тушунчалари, асосида ҳаракатланади.

В.И.Селиванов

• а) Ирода — бу шахснинг ўз фаолиятини ва ташқи оламдаги ўзини ўзи бошқарилиш шаклларининг англаниш тавсифидир;
• б) Ирода — инсон онгининг бир томони бўлиб, у онгнинг барча шакл ва босқичларига тааллуқлидир;
• с) Ирода — бу амалий онг, шахснинг ўзини онгли ирода қилишликдир;
• (д) Ирода — бу шахснинг ҳиссиёти ва ақл —заковати билан боғлиқ бўлган хусусиятдир.

• Одам у ёки бу даражада аввал ҳам бажарилган ҳаракатларни, ўз олдига қўйган мақсадларни сўзларда ифодалайди. Бу боғланишларнинг мақсадлар қўйилишида жонлантирилиши шумақсадларни сўзлардаи фодаланиши муайян ҳаракатларни қилмасликка олиб келиши мумкин. Одам томонидан қандайдир ишни қилмаслик мақсади қўйилган бўлса, уни сўзларда ифодалайди. Масалан, тамаки чекувчи одам тамаки чекишни ташлашни мақсад қилиб қўйган бўлса, ўзича, ҳеч бўлмаганда қисқагина қилиб "мен тамакини ташлайман", "мен чекмайман", "мен ташлай оламан" дейди ва бу ишни қилмасликка, ҳеч бўлмаганда камайтиришга ўзига ўзи буйруқ беради.