ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

Фойдаланилган адабиётлар 
1. Е.Г. Шарова, С.Ф. Арипова, О.А. Абдилалимов. ХПС, 126 (1977). 
2. С.Ю. Юнусов. Алкалоиды. Т.: Фан. Изд. 3-е. 1981. С. 327-332. 
OLTINGUGURT VA UNING BIRIKMALARINING QISHLOQ XO‘JALIGI 
O‘SIMLIKLARI ZARARKUNANDALARIGA QARSHI ISHLATILISHI 
 
Mahammadiyev H.O. Kimyo ta’lim yo‘nalishi 2- kurs talabasi 
Ilmiy rahbar: Suyunov Jabbor Ro‘ziboyevich
Oltingugurt (S) Mendeleyev davriy sistemasining VI gruppasidagi kimyoviy 
element bo‘lib, tartib raqami 16, nisbiy atom massasi esa 32 m.a.b ga teng. Oltingugurt 
insoniyatga qadim zamonlardan ma’lum. Oltingugurt hamda uning yonish mahsuloti 
SO
2
uzoq vaqtlardan beri gazlamalarni oqartirish, dorilar tayyorlash, qurollarni 
qoraytirish hamda qora porox olishda qo‘llanilib kelinmoqda. Taraqqiy etgan qadimiy 
mamlakatlarda yombi oltingugurt anchagina keng tarqalgan edi; qadimgi rimliklar bu 
o‘tkir hidli sariq yonuvchi mineralni Sitsiliya konlaridan qazib olishgan. 
Oltingugurt sayyoramizda anchagina keng tarqalgan elementlar qatoriga kiradi, u 
yer qobig‘i umumiy massasining 4,7.10
-2
% ini tashkil etadi. Oltingugurt yombi shaklida 
ham uchraydi, ammo uning asosiy qismi birikmalar__ sulfide va sulfatlar holida bo‘ladi. 
Bularning eng asosiylari_pirit FeS
2
, aldama rux ZnS, mis kolchedani FeCuS
2
, gips 
CaSO
4 
2H
2
O. Yerdagi oltingugurtning asosiy qismi yerqobig‘ida emas, balki 1200 – 
1300 km chuqurlikda sulfidlar ( H
2
S tuzlari) to‘plangan deb hisoblanadi. Yombi S 
unchalik chuqurlikda bo‘lmagan konlardan qazib olinadi. 
Yombi S ni olish usuli (issiqlik ta’sirida) qadimdan ma’lum. S oson suyuqlanadi, 
112,8
o
C haroratda suyuq holatga o‘tadi. Bunday temperaturada ko‘plab minerallar qattiq 
holatda turaveradi, lekin suyuqlangan S osonlik bilan boshqa tog‘ jinslaridan ajratib 
olinadi. Oltingugurt metallarning sulfidli rudalarini yoqishdan hosil bo‘ladigan 
oltingugurt (IV)-oksid SO
2
dan ham olinadi. 
Oltingugurt birikmalari sanoatning turli tarmoqlarida keng qo‘llaniladi. Akademik
A. E. Fersman oltingugurtni “kimyo sanoatining dvigateli” deb atagan. Ammo bu 
elementning ayrim birikmalari, ayniqsa, SO
2
gazi atmosferani ifloslantirishini 
aytmaslik mumkin emas. Neft va gazdan olinadigan uglevodorod yoqilg‘ilar tarkibidagi 
oltingugurt ham zararlidir. Neftni qayta ishlash zavodlarida mahsulotlarni 
oltingugurtdan tozalovchi desulfurizatsiya sexlari mavjud. 
Dunyoda ishlab chiqariladigan oltingugurtning deyarli yarmi sulfat kislota H
2
SO
4
olish uchun sarflanadi. Sulfat kislota oltingugurt birikmalari orasida kimyo sanoati 
uchun juda muhim bo‘lgan anorganik birikmadir. 
Shu o‘rinda oltingugurtning qishloq xo‘jaligidagi o‘rniga ham to‘xtalib o‘tish 
lozimdir. Oltingugurt ko‘plab minerallar va o‘g‘itlar tarkibiga kirishi bilan bir qatorda, 

---

~ 110 ~ 
o‘simlik zararkunandalariga qarshi kurashishda ham muhim antiseptik dori vositasida 
fermerlar va agronomlar tomonidan keng miqyosda ishlatiladi. 
Oltingugurt tokzorlar va mevali bog‘larda o‘simlik zararkunandalariga qarshi 
kurashish maqsadida fungitsidlar (topaz, kurzat, dalate, bagira va boshqalar) ni o‘rnida 
ishlatiladi. Bu esa o‘z o‘rnida arzon va ishonchli dori vositasi hisoblanadi. 
Oltingugurtning yana bir muhim xususiyatlaridan biri ham zamburug‘li, ham bacterial 
kasalliklarga bir vaqtning o‘zida ta’sir etishidir. Oltingugurt tabiatda keng tarqalgan va 
arzon mahsulot bo‘lganligi sababli undan tayyorlangan dori ham arzon va sifatli bo‘ladi. 
Bu dorilar ichida zararkunandalarga qarshi ta’siri eng kuchlisi oltingugurt va ohak 
qaynatmasi hisoblanadi. Bu aralashmaning ta’siri boshqa dori vositalaridan sezilarli 
darajada ijobiydir. Biz quyidagi ma’lumotlarda uni tayyorlashni bilib olamiz. 
Tokzorlarda ishlatiladigan oltingugurt ob-havo sharoitiga qarab ishlatiladi. Bunda 
harorat 17
o
C dan 35
o
C gacha bo‘lishi kerak. 35
o
C dan oshganda toklarning kuyishiga 
olib keladi. Shuningdek, namlik yuqori bo‘lgan ekinzorlarda ham ishlatib bo‘lmaydi. 
Ayniqsa, oltingugurt- ohak qaynatmasini oltingugurtdan tokzor va bog‘lar hamda 
boshqa ekin turlari uchun o‘ta yaxshi qaynatma oltingugurt – ohak qaynatmasini 
tayyorlab odium, antroknoz kasalliklariga qarshi o‘suv davrida 0,5 % li qaynatmasi 
bilan ishlov beriladi. Qaynatmani tayyorlash uchun 100 litr suvga 6 kg so‘ndirilmagan 
ohakni 12 kg oltingugurtni cho‘yan qozonlarda, agar katta hajmda tayyorlansa, 
sisternalarda qaynatish mumkin. Ohakni eritib, tosh va boshqa chiqindilardan tozalab 
qozonga solinadi va qizdiriladi. Yog‘och kurakchalar yordamida kovlab turiladi. 
So‘ngra oltingugurtni suvda namlab qaymoq holiga keltiriladi. Asta- sekin qizigan 
ohakli suvga quyib boshlanadi. Aralashtirib turgan holda qaynatiladi. O‘lchovdagi 
qolgan suvni qo‘shib qaynatiladi. Qaynaganda bug‘lanib qozonga qo‘yilgan belgidan 
pasaysa, belgi qatori suv qo‘shib turiladi. Aralashma 60-70 daqiqa davomida 
qaynatiladi. Suv quyib turish jarayoni qaynash oxiriga 15 daqiqa qolganda to‘xtatiladi. 
Shundan so‘ng oltingugurt- ohak aralashmasining quyuqlashgan aralashmasi hosil 
bo‘ladi.U qizil – pushti rangda bo‘ladi. Solishtirma og‘irligi 1,285. Bome gradusi 
bo‘yicha 32 oli bo‘lgan suyuqlik sifatli oltingugurt – ohak qaynatmasi bo‘ladi. 
Suyuqlikdan foydalanish quyidagicha: tayyorlangan suyuqlikdan 1l o‘lchab 
olinadi. So‘ng tarozida uning og‘irligi o‘lchanadi. Bu ko‘rsatgich grammda belgilanadi 
va 1000 ga bo‘linadi. Shu yo‘l bilan quyuqlashtirilgan suyuqlikni zichligi aniqlab 
olinadi. Solishtirma og‘irligi 1,610 20
o
bo‘lgan suyuqlikdan 0,5% li 100 litr oltingugurt-
ohak qaynatmasining ishchi eritmasini tayyorlash uchun suyuqlikdan 2,15 litr miqdorda 
o‘lchab olinib, 100 l suvga solinadi va ishlatiladi. Tayyor bo‘lgan suyuqlik yelim idishda 
saqlanib 2 kun ichida ishlatilishi lozim.
Konsentratsiyasi aniq o‘lchab tayyorlangan va o‘z vaqtida ishlatilgan suyuqlik 
deyarli barcha holatlarda o‘z ta’sirni ko‘rsatadi.