ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

Адабиётлар: 
1.
 
Н.Культин. C++ Builder в задачах и примерах. Санкт-Петербург. 
2005.
 
2.
 
Б.С.Послед. Borland C++ Builder 6 разработк приложений база 
данных. “ДиаСофтЮП” 2003.
 
 
 
ЎЗБЕК АДАБИЁТШУНОСЛИГИНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ 
ШЎЪБАСИ 
KINOFILMLARDA TIL JOZIBASI (“MAHALLADA DUV-DUV” 
KINOASARIDA MAQOLLARNING QO‘LLANILISHI)
 

---

~ 217 ~ 
Temirova Kamola Baxtiyor qizi Lingvistika (o‘zbek tili) mutaxassisligi 2-bosqich 
magistranti 
Ilmiy rahbar: Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori Sh. T. Maxmaraimova 
Annotatsiya.
 
Ushbu maqolada o‘zbek tilining naqadar boy xususiyatga ega 
ekanligi, unga bo‘lgan hurmat-e’tibor ma’naviy shaxslar tomonidan o‘rinli baholangani, 
shuningdek kinofilmlarda ham tilning o‘z jozibadorlik kasb etishi yuksak baholangan. 
Xalq og‘zaki ijodi hisoblanmish maqollar haqida qisqacha to‘xtalingan. Nafaqat, badiiy 
asarlarda, balki kinofilmlarda ham maqollardan keng qo‘llanilishi “Mahallada duv-duv 
gap” kinosidan o‘rin olgan maqollar vositasida talqin etilgan.
Kalit so‘zlar:
O‘zlikni anglash, ona tili, kino san’ati, kinoasar tili, kinodramaturg, 
ssenariynavis, qahramon tili, adabiy til, xalq so‘zlashuv tili, maqol, “Mahallada duv-duv 
gap” kinofilmi.
Ma’lumki, o‘zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar 
o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik til orqali namoyon bo‘ladi. Jamiki ezgu fazilatlar 
inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili- bu 
millatning ruhidir. Tilga ehtirom va e’tibor bu dunyoda inson bolasi muhtaramligining 
e’tirofidir. Bejiz emaski, xalqimiz tilga, xususan o‘zining ona tiliga muntazam muhabbat 
bilan qaragan, uni e’zozlab ardoqlagan, o‘zbek tilining mukammalligi va betakror 
ohanglaridan faxru iftixor qilgan. O‘zbek tilidagi tarang mantiq va go‘zallikni har soniya 
inkishof etishga ishtiyoq sezgan.
Dunyodagi fanlarning eng qadimiylaridan biri tilshunoslik necha o‘n asrlardirki, 
til deyiladigan tilsimning tub mohiyatini tushunish va tushuntirish yo‘lida tinimsiz 
izlanadi. Ayni izlanishlarning hosilasi o‘laroq, bu fanda xilma-xil yo‘nalishlar, ilmiy 
qarashlar nuqtayi nazarlarning yuzaga kelganligidan bugun bexabar bo‘lgan tilshunos 
yo‘q. Izlanishlar, ilmiy qarashlar nuqtayi nazaridan tilshunoslikning barcha soha bilan 
o‘zaro aloqadorligini, shuningdek uning vositasi sanalmish tilning har jabhada o‘z 
o‘rniga ega ekanligi barchamizga ma’lum. Millionlar san’ati deb baholanuvchi kino 
olamida ham til o‘z jozibadorligini namoyon etadi. Tilning jilvakorligi aktyor va 
aktrisalar nutqi orqali (sahna ortida yozuvchi-dramaturg, rejissor, operator, rassom, 
kompozitor va boshqa kinoijodkorlarni unutmasligimiz kerak, albatta) yanada 
ravshanlashadi. “Biz kinoasarlarni ko‘rish va eshitish uchun yaratiladi, deb e’tirof 
etamiz. Manzaralar va qiyofalar yaratish uchun bo‘lsa, musiqa, shovqinlar va til 
eshitishga e’tibor qaratiladi. Kino tomoshabinlarini hayajonlantiradigan, qahramon 
bilan birga hamdard bo‘ldiradigan muhim omil bu tildir. Har bir qahramon nutqida 
qo‘llanadigan so‘z jarangdor bo‘lishi, urg‘ulari joy-joyiga qo‘yilishi joiz. Qahramonlar 
ijobiy bo‘lsa muhabbat, salbiy bo‘lsa nafrat qo‘zg‘atadigan omil ham asar tilidir”.
Kinodramaturg asarning tilini yaratishda hayotiy kuzatishlar jarayonida ko‘rgan, 
bilgan, eshitgan, o‘qigan va esida qolgan so‘zlarni personajlar tiliga ko‘chiradi. Badiiy 
obrazdagi shaxsning tili, til materiallari yordamida ishlanadi va sayqallanadi. Bunga 
muallifning badiiy to‘qimasi, fantaziyasi va dunyoqarashi yordam beradi. Til 
tipiklashtiriladi. Natijada badiiy libos kiygan qahramon tili paydo bo‘ladi. Ssenariynavis 
asar yozayotganda grammatik qoidalarga amal qilibgina qolmasdan, ko‘proq erkin, xalq 
so‘zlashuv tiliga suyanadi. Shunda personajlar tilining jozibasi xalq tiliga yaqin bo‘lib, 
so‘zning ta’sir kuchini oshiradi. Har bir muvaffaqiyatli chiqqan gap asarning butun ta’sir 

---

~ 218 ~ 
kuchini oshiradi va asarni yanada jozibali qilib, tomoshabin qalbida shu asarning sirli 
eshiklarini ochadigan oltin kalit bo‘lib qoladi. Ana o‘sha kinoasarning sirli eshiklarini 
ochishga xizmat qiladigan oltin kalitlardan biri xalqimiz orasida “otalar so‘zi” deb 
e’tirof etiluvchi, o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunasi sanalmish maqollardir. 
Til, falsafa va badiiy ijodning o‘ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan xalq 
maqollari folklorning ixcham shakl, ammo teran mazmunga ega bo‘lgan bir janridir. 
Maqol
atamasi arabcha [
قو ڶ
– “қавлун”] maqola, kichik asar; so‘z, nutq. Hayotiy tajriba 
asosida xalq tomonidan yaratilgan, odatda pand-nasihat mazmuniga ega bo‘lgan, 
ixcham, obrazli, tugal ma’noli va hikmatli ibora, gap. Maqol, masal, zarbulmasal, naql, 
hikmat, foyda, hikmatli so‘z, tanbeh, mashoyixlar so‘zi, donolar yoki donishmandlar 
so‘zi, oqinlar so‘zi va otalar so‘zi atamalari bilan el orasida yurgan bu janr namunalari 
g‘oyat ommaviy bo‘lib, umumfolklor namunasi hisoblanadi.
O‘zbek turmushini, milliyligini, o‘zligini namoyon etgan juda ko‘plab milliy 
kinolarimiz bor. Kino ortida o‘z kasbining fidoyilari, jonkuyarlari, katta adabiy-badiiy 
zahiraga ega bo‘lgan ma’naviy shaxslar faoliyat yuritishadi. Odatda mashhur 
“Mahallada duv-duv gap” filmi haqida gap ketsa, Shuhrat Abbosovning filmi deyishadi, 
lekin ssenariy mualliflari Ramazonov va Rest tilga ham olinmaydi. Buning ustiga 
dialoglarni buyuk Abdulla Qahhor yozgani qayd etilmaydi ham. Rejissor Sh. 
Abbosovning oliy malakasini mutlaqo inkor etmagan holda sayoz ssenariy hech qachon 
teran film paydo bo‘lishiga olib kelmaganini ta’kidlab o‘tamiz. “Mahallada duv-duv 
gap” ssenariysiga A.Qahhordek hajv, dialog ustasi sayqal bergani, uzoq yurtda yurib 
Vatanini sog‘ingan, yurtdoshlarining mehmondo‘stligini, mehr va sadoqatini, 
keksalarga izzat-hurmatini, yoshlarga bo‘lgan samimiy his-tuyg‘ularini, ayniqsa chuqur 
his etgan rejissor Shuhrat Abbosov asar mualliflari Abdulla Ramazonov va Y.Rest 
tasvirlagan obraz va voqealarni yoshlarga xos shijoat, ehtiros ila ekranga olib chiqqani 
ham mazkur komediyaning yuksak reytingini belgilab berdi.
Kundalik hayotimizda maqollardan ko‘p foydalanamiz. Badiiy asarlarda 
maqollarning ishlatilishi asarning nafaqat badiiyligini ta’minlaydi, balki insonga estetik 
zavq-shavq ulashadi. Ajdodlardan avlodlarga meros bo‘lib, davr sinovlaridan o‘tib 
kelayotgan o‘lmas, nodir kinolarimizda ham milliyligimiz ramzi bo‘lgan “otalar so‘zi” 
- maqollardan keng o‘rinlarda qo‘llanilgan. Jumladan, 1960-yilda rejissor Shuhrat 
Abbosov boshchiligida su’ratga olingan “Mahallada duv-duv gap” kinokomediyasida 
ham maqollarning o‘rni bo‘lakcha. Kino ishlanganiga qariyb yarim asrdan ziyod vaqt 
o‘tsada, o‘z muxlislariga ega ushbu kinoda hokisor Mehriniso ona obrazi tufayli elning 
“aya”siga aylangan Lutfixonim Sarimsoqovaning tilidan aytilgan