~ 251 ~
Стандартлаштириш имконияти кўплаб ишлаб чиқаришни ва маҳсулотнинг
таннархини камайтиради.
Думалаш подшипникларининг камчиликлари.
Ажраладиган конструкцияга эга эмас. Шунинг
учун уни тирсакли валларга
ўрнатиш имкони йўқ.
Сирпаниш подшипникларига нисбатан радиал ўлчамлари катта.
Тезюрарлиги чегараланган, думалаш элементлари катта тезликда ишлаганда
ноқулайликлар келтириб чиқаради.
Тебранма ва зарбли юкланишларда ишлаш қобилияти камаяди.
Сувда ва хавфли муҳитларда ишлаш имконияти йўқ. Подшипник ҳалқалари ва
думалаш элементлари пўлатдан тайёрланган бўлиб, занглаш эҳтимоллиги
юқори.
Ишқаланиш – бу шак-шубҳасиз юз берадиган шундай жараёнки, машина
деталларини замонавий мойлаш системасини ишлатишдан қатҳий назар, ҳамма
турдаги машиналарда ҳосил бўлади. Бирор муддат орасида деталларда ҳосил
бўладиган ейилишни 2-расмдаги графикда мисол тариқасида кўрсатиш мумкин,
бу ерда:
– туташган сиртларнинг ейилиш қиймати,
t
– ишлаш муддати.
t
1
– текислаштириш муддати: машинанинг янги деталларида ишқаланиш
жараёни вақтида сиртлардаги кам (оз) миқдорга эга бўлган нотекисликлар
силлиқланади.
Ейилишга чидамлилик – ейилишга қаршилик кўрсатиш қобилияти. Ейилиш
– деталларнинг ўзаро ишқаланиш туфайли содир бўладиган жараён бўлиб, бунинг
натижасида деталлар ўз ўлчамларини аста-секин ўзгартиради.
Бу жараёндан кейин машиналар нормал ҳолатда ишлайди.
Туташган
деталлар сиртида ҳосил бўлган ейилиш жараёни нормаллашиб,
t
2
вақтга тенг
бўлади. Бу қиймат (
t
2
) тўғри лойиҳаланган машинада бир неча ўн минг соатга тенг
2 -ш акл
~ 252 ~
бўлиши мумкин. Машинадаги деталларнинг умумий иш соати текислаш учун ва
нормал ейилишга кетган вақтлар йиҒиндиси (
t
1
+
t
2
) дан катта бўлмаслиги керак,
бундан кейин тикланиш таъмирлари бажарилади ёки деталлар алмаштирилади.
Акс ҳолда, деталларда хавфли ейилиш пайдо бўлади, унинг қиймати
t
3
– бўлиб,
катта қийматга эга эмас, лекин машина деталларининг ишлаш лаёқатини
йўқотишга ёки ишдан чиқишига, бутунлай бузилишига олиб келади.
Деталларнинг ишлаш муддатини ошириш мақсадида ўзаро ишқаланувчи юзалар
орасига чанг, намлик, ҳар хил заррачалар тушишидан сақланиш зарур, чунки,
занглаш ейилиш
даражасини тезлаштиради
.
Роликли радиал-тирак (конуссимон подшипник) конуссимон роликдан
иборат бўлиб, етарли даражада радиал ва бўйлма юкланишни қабул қилади, конус
бурчаги қанчалик катта бўлса, шунчалик катта юкланишда ишлай олади. Ички
ҳалқаларнинг диаметрлари тенг бўлса, роликли конуссимон подшипник шарикли
дефистирак подшипникка нисбатан катта миқдорга эга бўлган бўйлама
юкланишни қабул қилади. Подшипникни ажратиш қийин эмас, ташқи ҳалқа енгил
чиқади. Белгиси 7.
Роликли сферик подшипник роликлари бочка шаклида бўлиб
катта
юкланишни қабул қилади. Ташкил этувчи роликни эгувчанлик радиуси, золдир
радиусидан катта бўлганлиги учун юкланиш қобилияти ҳам катта бўлади. Бошқа
ҳусусиятлари эса шарикли сферикникига ўхшашдир.
Подшипникларнинг ҳалқа ва думалаш элементлари махсус юқори
мустаҳкамликка эга бўлган ШХ6, ШХ9 ва ШХ15 (хромли шарикподшипник)
пўлатлардан тайёрланади. Дастлабки механик ишловдан сўнг уларга термик
ишлов берилиб, юқори қаттиқликка эришгач жилвирланади.
Аниқлик даражасига қараб подшипниклар 5 синфга бўлинади:
0 – нормал синф, 6 – жуда юқори синф, 5 – юқори синф, 4 – ўта юқори синф
ва 2 – ўта юқори даражали синф. Аниқлик синфи уни таннархига жуда катта
таъсир кўрсатади Подшипникларнинг ҳамма турлари стандартлашган, уларнинг
шартли белгиларини аниқлайди. Думалаш
подшипникларининг шартли
белгилари сон ва ҳарфдан ташкил топган.
Подшипник ҳалқалари билан думалаш элементлари орасидаги контакт
юқори кинематик жуфтда содир бўлади, назарий томондан бу контакт нуқта ёки
чизиқ бўйича, амалиётда эса, эластик деформация ҳисобига контакт айрим
юзачаларда бўлади.
Контактдаги ҳалқа ва думалаш жисмлар юзасининг ҳар бир нуқтасидаги
контакт кучланиш циклини бошланғич қиймат билан ўзгаради. Ўзгарувчан
кучланиш контактдаги юзаларнинг толиқишидан емирилишига сабаб бўлади.
Ишга қобилиятли подшипникнинг ҳалқа ва думалаш
жисми контакт юзалари
~ 253 ~
шикастланганига ўхшаб кетади, шунинг учун, подшипникнинг ишлаш лаёқатини
белгиловчи асосий омил ҳалқа билан думалаш элементининг эзилиши, яъни
толиқишдан ейилиш ҳисобланади.
Подшипникларнинг ишлашини статик ва динамик изланишлари шуни
кўрсатадики, думалаш подшипникларини мустаҳкамликка ҳисоблашда,
таъсир
этувчи ташқи юкланиш билан ишлаш шароитни формаллаштириш зарур экан.
Шунинг учун, думалаш подишипникларининг замонавий ҳисоби икки омилга
асосланган:
- қолдиқ деформация бўйича, юк кўтарувчанликка ҳисоблашда;
- толиқишдан емирилиш бўйича, динамик юк кўтарувчанликка ҳисоблаш.
Лекин машиналарни лойиҳалашда подшипниклар ҳисобланмайди, балки,
шартли формула асосида танлаб олинади. Бу нарса подшипникларнинг
стандартлашган, турларининг сони ва ўлчамлари чегараланмаган бўлишига
боғлиқ. Уларнинг каттиклиги НRC 62-65, улар жилвирланиб, кейин
сайкалланади. Хозирги вактда ички диаметри 15 мм дан 2,6 м гача, огирлиги 0,5
г дан 3,5 т гача булган подшипниклар ишлаб чикарилади.
Думаланиш подшипниклари куйидаги белгиларига
кура классларга
бўлинади:
- думаланиш деталларининг формасига кўра
- золдирли ва роликли.
Шаклига кўра а – цилиндрсимон, б - конуссимон, в-бочкасимон, г -
игнасимон, д – урама роликлар бўлади.
Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш мумкинки, машина деталлари ичида
асосий узеллардан бири ва энг кўп қўлланувчи
думалаш подшипниклари
хисобланади. Уларнинг нормал ишлаши хар кандай механизм, машина ёки
системанинг иш сифати ва самарадорлигига бевосита таъсир кўрсатади.
Do'stlaringiz bilan baham: 
