Iqtisodiyotning siklligi

Iste’mol, talab va taklif

• Ishlab chiqarish bilan iste’mol, talab va taklif o’rtasidagi vaqti-vaqti bilan yuzaga kelib turadigan nomutanosibliklar ham iqtisodiy inqirozlarning yuzaga chiqish imkoniyatini saqlaydi.Kapitalizmgacha bo’lgan davrlarda ishlab chiqarishning keskin qisqarishi, odatda tabiiy ofatlar (qurg’oqchilik, toshqinlar va x.k.) yoki urushlar va ularning keltiradigan vayronagarchiliklari bilan bog’liq bo’lgan.
• Yirik mashinali ishlab chiqarishga o’tilgandan keyingi davrda vaqti-vaqti bilan iqtisodiyotni larzaga solib turuvchi iqtisodiy inqirozlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishga sikllik xarakterni kasb etadi.o’pchilik hozirgi zamon iqtisodchilari iqtisodiy sikllarning obyektiv xarakterini tan olib, bu hodisani unga ta’sir ko’rsatuvchi ichki va tashqi omillarni tahlil qilish orqali o’rganishni tavsiya qiladi.

Tashqi omillar

• Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi. Bu tashqi omillar ichidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
• - urushlar, inqilobiy o’zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar;
• - oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarning ochilishi;
• - yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog’liq ravishda aholi migratsiyasi, yer shari aholisi sonining o’zgarib turishi;
• - ijtimoy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o’zgartirishga qodir bo’lgan texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o’zgarishlar.

Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan tushuntiruvchi nazariyani, eksternal nazariya deb atash qabul qilingan.

• Internal nazariya iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillar tug’diradi deb hisoblaydi.
• Asosiy kapitalning jismoniy xizmat muddati, ko’pchilik iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy siklni tug’diruvchi muhim omillardan biri sifatida qaraladi. Agar bir yoki bir necha tarmoqda, mashina - uskunalarga talabning keskin ortishi keltirib chiqaradigan iqtisodiy o’sish boshlansa, to’liq tabiiyki, bu hol mashina va uskunalar eskiradigan har 10-15 yildan keyin takrorlanadi. Boshqa ichki omillardan quyidagilar ajratib ko’rsatiladi:
• -shaxsiy iste’molning o’zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi);
• -investitsiyalar, ya’ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi ish joylarini vujudga keltirishga yo’naltiriladigan mablag’lar hajmi;