Iqtisodiyotni modirnizatsiya Sharoitida sanoat korxonasida ishlab chiqarish jarayonini tashkel etish va takomillashtirish. Reja kirish i-bob. Ishlab chiqarish mazmuni va tashkil etish prinsiplari

II-bob.Ishlab chiqarish quvvati va uni takomillashtirish 
2.1.Korxonaning ishlab chiqarish quvvati va uni xisoblash usuli 
Asosiy ishlab chiqarish fondlari hajmi va ulardan foydalanish darajasi 
korxonaning ishlab chiqarish quvvati kattaligini belgilaydi. U ishlab chiqarish dasturini 
asoslashda katta rol o’ynaydi hamda korxonaning belgilangan nomenklatura va sifatli 
mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha ‘otentsial imkoniyatlarini tavsiflaydi.
Bundan kelib chiqadiki, 
ishlab chiqarish quvvati
– bu, ma’lum bir vaqt 
davomida ilg’or texnologiyalardan foydalanish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil 
qilishning ilg’or sharoitlarida ishlab chiqarish mumkin bo’lgan mahsulotlarning 
maksimal darajasidir. U qoidaga ko’ra, ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmining natural 
ko’rinishda, ushbu korxonaning ixtisoslashganligi va mahsulotning alohida turlari 
o’rtasidagi o’zaro nisbatiga ko’ra aniqlanadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati 
ilg’or (asosiy) sexlar quvvati bilan, sexlar quvvati bosh uchastkalar quvvati bilan, 
uchastkalar quvvati esa bosh uskunalar quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxona ishlab 
chiqarish quvvati kattaligini belgilab beruvchi ko’rsatkichlar qatoriga quyidagilarni 
kiritish mumkin:
*uskunalar tarkibi va turlar bo’yicha soni;
*uskuna, agregat va dastgohlardan foydalanishning texnik-iqtisodiy norma 
(normativ) lari;
*uskunalarning ishlash vaqti fondi;
*ishchilar soni;
*ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va assortimenti (turlari va 
xilma-xilligi). Korxona ishlab chiqarish quvvatining boshlang’ich (yil boshida), yakuniy 
(yil oxirida), o’rtacha yillik hamda loyiha quvvati turlari mavjud. Loyiha quvvati qurilish 
loyihasida ko’zda tutilgan bo’ladi. Qayta tiklash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta 
qurollantirish davomida loyiha quvvati kattalashtirilishi mumkin. Shu sababli amaliyotda 
loyiha quvvati ko’’incha korxonaning amaldagi quvvati bilan solishtiriladi. Korxonaning 
amaldagi quvvati korxona ishlab chiqarish dasturini tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat 
qiladi.

---

Korxona ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda zahiradagi uskunalardan tashqari, 
barcha o’rnatilgan uskunalar hisobga olinadi. Ba’zi bir sexlarda (yig’uv, quyuv va 
boshqa sexlarda) ishlab chiqarish quvvati ishlab chiqarish maydonlariga asosan 
hisoblanadi.
Ishlab chiqarish quvvatini aniqlashda mahsulot birligiga sarflanuvchi vaqt 
normasi yoki har bir uskunaning unumdorlik normalari muhim ahamiyatga ega bo’lib, 
ular ilg’or hamda ‘rogressiv bo’lishi talab qilinadi.
Korxona bosh bo’g’inining (asosiy sexining) ishlab chiqarish quvvati quyidagi 
formula asosida hisoblanadi: 
Bu erda: M -sex yoki uchaskaning qabul qilingan o’lchov birligidagi ishlab 
chiqarish quvvati;
n - sex yoki uchastkadagi ilg’or uskunalar soni;
Fmaks –bosh uskunadan foydalanish mumkin bo’lgan maksimal muddat, soat;
Mt –bosh uskunada mahsulot tayyorlashning ‘rogressiv mehnat sig’imi, soat.
Amaliyotda ishlab chiqarish quvvati va uskunalarning yuklanishini hisoblashda 
ba’zida xatolar, ular o’rtasidagi farqni sezmaslik hollari ham uchrab turadi. Korxona 
quvvati asosiy ishlab chiqarish fondlari, yangi texnika va aniqlangan zahiralardan 
foydalangan holda mahsulot ishlab chiqarish mumkin bo’lgan maksimal darajani 
tavsiflaydi, uskunalarning yuklanishni hisoblash natijalari esa, ushbu quvvatlardan 
rejadagi davrda foydalanishning darajasini aniqlaydi.
Demak, ular o’rtasidagi ‘rintsi’ial farq shundaki, birinchi holatda korxona ishlab 
chiqarishi mumkin bo’lgan mahsulotlarning maksimal darajasi aniqlansa, ikkinchi holda 
mazkur davr mobaynida uskunalardan qanchalik foydalanilishi aniqlanadi.
Ishlab chiqarish dasturining korxonada mavjud bo’lgan quvvatlarga mos 
kelishini aniqlash uchun, o’rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati hisoblab to’iladi. Uni 
hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi: 

---

Bu erda: Mo’r.yil – korxonaning o’rtacha yillik quvvati;
Mn – korxonaning yil boshidagi quvvati;
Mv – yil mobaynida kiritiluvchi quvvati;
Ml – yil davomida ishlab chiqarishdan chiqariluvchi (yo’q qilinuvchi) quvvat; 
n1 , n2 – ishlab chiqarish quvvatlarini ishga tushirishdan yoki tugatilgan ishlab 
chiqarish quvvatlari yo’q qilingandan to yil oxirigacha o’tgan to’liq oylar soni.
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog’liq 
bo’lgan mazkur chora-tadbirlar, ko’’incha ishlab chiqarish quvvatlari balansini tuzish 
yo’li bilan amalga oshirilib, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari va ularni ta’minlash 
manbalariga bo’lgan ehtiyoji aniqlanadi.