Iqtisodiyotni modirnizatsiya Sharoitida sanoat korxonasida ishlab chiqarish jarayonini tashkel etish va takomillashtirish. Reja kirish i-bob. Ishlab chiqarish mazmuni va tashkil etish prinsiplari

2.2.Optimal ishlab chiqarish xajmi va sotish 
Mahsulot ishlab chiqarish va sotish tahlilida bir qator ko‘rsatkichlardan 
foydalaniladi. Ulaming iqtisodiy mazmuni bo‘yicha quyidagi turlarini ajratish mumkin. 
- yalpi mahsulot; - sof mahsulot; 
- me’yoriy sof mahsulot;
- shartli sof mahsulot; 
- tayyor mahsulot;
- tovar mahsuloti; 
- sotilgan mahsulot; 
- kritik hajmdagi mahsulot. 
Yalpi mahsulot
hisobot davrida jami ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini 
ifodalaydi. U tayyor mahsulot (bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat) va tugallanmagan 
ishlab chiqarish qiymatidan iborat. Yal’i mahsulot asosida mikro darajada, ya’ni korxona 
bo‘yicha iqtisodiy rivojlanish darajasiga narx beriladi. Mazkur ko‘rsatkichdan foydalanib 
moddiy, mehnat va moliyaviy resurslaming samaradorlik darajalari o‘rganiladi. 
Yangidan yaratilgan qiymat korxona darajasida sof mahsulot, deb yuritiladi. Sof 
mahsulot mehnat haqi hamda foyda qiymatidan iborat bo‘ladi. Yal’i mahsulotdan 
eskirish hamda moddiy xarajat sarflari ayirib tashlansa korxonada yangitdan yaratilgan 
qiymat - sof mahsulot hisob- lab to’iladi. Ushbu ko‘rsatkich asosida mahsulot ishlab 
chiqarishning samaradorligini tavsiflovchi resuruslar samaradorligi ko‘rsatkichlarini 

---

aniqlashda, asosiy vositalar qaytimini narxlashda, korxona faoliyat nati- javiyligi 
ko‘rsatkichlariga narx berishda foydalaniladi. Sof mahsulotning qiymat ifodasi yangidan 
yaratilgan qiymatga teng deb olinadi. Me’yoriy sof mahsulot yangidan yaratilgan 
qiymatning o‘zidan iborat. Faqat, bunda o‘zganrvchi (mehnat haqi) qiymat ham foyda 
summasi ham me’yorlar chegarasida olinadi. Demak, me’yoriy ish haqi va me’- 
yorlashtirilgan foyda summasi me’yoriy sof mahsulotni ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichdan 
foydalanib mehnat unumdorligi, resurslar samarasi va boshqa samaradorlik 
ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Shartli sof mahsulot qiymati sof mahsulot qiymatiga yaqin 
bo‘ladi. Faqat shartli sof mahsulot yangidan yaratilgan qiymat (mehnat haqi va foyda) va 
amortizatsiya xarajatlari (asosiy vositalar va nomoddiy aktiv- lar bo‘yicha) iborat boiadi. 
Ushbu korsatkich korxonaga zarur bo‘lgan pul oqimlarini bashoratlash hamda 
belgilashda muhim ahamiyatga ega. Tayyor mahsulot. Korxona ishlab chiqarish 
faoliyatida yaratilgan. belgilangan barcha texnologik jarayonlardan o‘tgan, o‘matilgan 
rasmiy talablarga muvofiq boTgan, o‘z iste’mol qiymatiga ega buyumlar (ish, xizmatlar) 
tayyor mahsulot deb hisoblanadi. Tayyor mahsulot tovar hamda o‘z iste’moli uchun 
ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmidan iborat bo‘ladi. Uning qiymat ifodasi korxona 
ulgurji narxsida, amaldagi bozor va taqqoslama narxlarda hisoblanishi mumkin. Tayyor 
mahsulot ko‘rsatkichi tahlilda asosiy va markaziy ko’rsatkichlardan biri sanaladi. Uning 
asosida tahlilda turli xil vazifalar hal etiladi. Tovar mahsuloti. Korxonada sotish uchun 
ishlab chiqarilgan mahsulot (ish,xizmat) hajmi tovar mahsulotini tashkil qiladi. Uning 
qiymat ifodasi korxona ulgurji narxsida, amaldagi bozor va taqqoslama narxlarda 
hisoblanishi mumkin. Tovar mahsuloti mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan 
barcha xarajatlar summasidan va ushbu mahsulot bo‘- yicha oladigan foyda summasidan 
iborat bo‘ladi. Sotilgan mahsulot. Korxonada rasmiy jihatdan sotildi deb tan olingan 
mahsulot hajmi sotilgan malisulotni ifodalaydi. Sotilgan mahsulot qiymat ifodasida 
tayyor hamda tovar mahsuloti hajmiga teng yoki ulardan kam bo‘lishi mumkin. 
Qachonki, korxonadagi tayy or yoki tovar mahsuloti to‘liq sotilsa, u holda ular toia 
ravishda sotilgan mahsulotni tashkil etadi. Basharti, tovar mahsulotining bir qismi 
sotilib, boshqa qis- mi sotilmay qolsa, u holda tovar mahsulotining faqat sotilgan qismi 
sotilgan mahsulot deb tan olinadi. Kritik hajmdagi mahsulot. Ushbu ko‘rsatkich 

---

biznesrejada belgilangan mahsulot haimi turlaridan biri bo‘lib, mazkur hajmga erishil- 
ganda, korxona mahsulot ishlab chiqarish hamda sotishdan foyda ol- maydi, ayni bir 
‘avtda zarar ham ko'rmaydi. Kritik hajmdagi mahsulot miqdoridan ortiqcha mahsulot 
ishlab chiqarish korxona uchun foyda kel- tiradi yoki aksincha. Mahsulot bozor narxlari 
(ulgurji) asosida rejalashti riladi. .
Mahsulot ish va xizmatlami sotish korxona ulgurji narxsi yoki chakana narxlarda 
amalga oshiriladi. Korxona ulgurji narxsining tuzilishi quyidagicha bo‘ladi. Ya’ni 
sotilgan mahsulotlaming ishlab chiqarish tannarxi, sotilgan mahsulotlar bo‘yicha 
korxona foydasi, sotilgan mah- sulotlar bo‘yicha egri soliqlar summasi. Sotilgan 
mahsulotning chakana narxsi ulgurji narxdan savdo qo‘shimchasi yoki chegirmalari 
summasiga farq qiladi.