Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning mohiyati va zarurligi Mundarija

Vazirlik  –  o`ziga  tegishli  tarmoqning  xo`jalik  tizimida  boshqarishning  eng  oliy  

bo`g`ini  hisoblanadi.  U  tarmoqning  ahvoli,  rivojlantirish  istiqbollari,  fan-texnika 

taraqqiyoti,  ishlab  chiqarish  (xizmat)ning  texnologik  darajasi,  mahsulotning  sifati  va 

uning  raqobatbardoshligi,  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotga  bo`lgan  talabni  qondirish 

uchun  mas`uldir.  Vazirlikka  O`zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  tomonidan 

tayinlangan vazir rahbarlik qiladi.   

 Davlat  qo`mitalari  –  vazirlik  va  idoralarning  faoliyatini  tartibga  solish,  nazorat 

qilish va muvofiqlashtirish yo`li bilan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga rahbarlik qilishga 

mo`ljallangan markaziy tarmoq boshqaruv organlaridir. Kontsern – ishlab chiqarishning 

diversifikatsiyasi  (o`zgarishi,  xilma-xilligining  ko`payishi)  asosida  tarkib  topadigan 

ko`p tarmoqli korporatsiyadir.  

Uning  tarkibiga  turli  tarmoqlar  (sanoat,  transport,  savdo,  bank  sohasi)ga  tegishli 

korxona va muassasalar ixtiyoriylik asosida kiradi.   

Korporatsiya  -  bu  rivojlangan  yirik  aktsionerlik  jamiyatlari  va  trestlar  birlashmasidir. 

Korporatsiyalarning  negizi  bo`lib  aktsionerlik  jamiyatlari  hisoblanadi.  Ular  muayyan 

mahsulotlarning 

asosiy 

ishlab 

chiqaruvchilarini 

birlashtiradi. 

Korporatsiyalar 

sarmoyalar  kapitalining  markazlashuviga  yordam  beradi,  ilmiy-texnika  taraqqiyotiga 

turtki bo`ladi, mahsulotning raqobatbardoshligi va hayotiy tsiklini uzoq davom etishini 

ta`minlaydi.  

 Konsortsium  -  aniq  vazifalarni,  ya`ni  fan-texnika,  qurilish,  tabiatni  muhofaza  qilish 

bo`yicha  va  boshqa  yirik  dasturlarni  amalga  oshirish  maqsadida  tashkil  etiladigan 

birlashmadir.  U  mustaqil  firmalarning  vaqtinchalik  ittifoqi  yoki  moliyaviy 

muammolarni  hamkorlikda  hal  qilish  maqsadida  tuzilgan  banklararo  va  sanoat 

korxonalariaro  bitim  ko`rinishida  bo`lishi  mumkin.  Konsortsium  ko`pincha  aviatsiya, 

kosmos,  kompyuterlar,  aloqa  kabi  yuksak  texnologik  va  katta  sarmoyali  sohalar 

---

34 

 

bo`yicha  tashkil  qilinadi.  Dastur  bajarilgandan  so`ng  konsortsium  o`z  faoliyatini 

to`xtatadi yoki boshqa turdagi birlashmaga aylantiriladi.  

 Assotsiatsiya – korxonalarning paychilik asosidagi ixtiyoriy birlashmasidir.  

U  bir  yoki  bir  necha  ishlab  chiqarish-xo`jalik  vazifalarini  birgalikda  amalga  oshirish 

maqsadida  korxonalarning  shartnoma  asosida  birlashishi  natijasida  tashkil  topadi. 

Assotsiatsiyalar  tarkibiga,  odatda,  muayyan  hududda  joylashgan  va  turdosh  kasbga  i 

xtisoslashgan k orxonalar kiradi.   

 Xolding  kompaniyasi  –  bu,  eng  avvalo,  moliyaviy  jamg`arma  bo`lib,  korxonalarni 

emas,  balki  sarmoyalarni  birlashtiradi.  Xolding  kompaniyasi  tarkibiga  kiruvchi 

aktsionerlik jamiyatlari aktsiyalarining nazorat paketi kompaniyaning ixtiyorida bo`ladi.  

Bundan  maqsad  aktsionerlik  jamiyatlari  faoliyatlari  ustidan  nazorat  o`rnatish  va 

dividentlar  ko`rinishida  foyda  olishdir.      Har  qanday  iqtisodiy  tizimda  iqtisodiyotning 

birlamchi  va  asosiy  bo`g`ini  korxona  va  firmalar  hisoblanadi.  Shuning  uchun 

iqtisodiyotni  boshqarish  deganda,  eng  avval  shu  korxona  va  firmalar  faoliyatini 

boshqarish tushuniladi. Bozor munosabatlari sharoitida boshqarish tushunchasi xo`jalik 

sub`ektlari  faoliyatini  faqat  yuqori  tashkilot  va  organlar  tomonidan  tartibga  solishni 

qamrab olmaydi.  

Bozor  iqtisodiyotining  eng  muhim  belgisi  bozordagi  talab  va  taklif  asosida  ularning 

o`zini-o`zi  boshqarishidir.  Shu  nuqtai  nazardan  qaraganda,  korxona  va  firmalar 

boshqaruv tizimida shunchaki ijrochigina emas, balki shu tizimning faol ishtirokchisi s 

ifatida m aydonga chiqadi.    

Korxona  yuridik  shaxs  maqomiga  ega  bo`lgan  xo`jalik  sub`ekti  bo`lib,  o`ziga  tegishli 

mulk asosida mahsulot ishlab chiqaradi, sotadi yoki almashadi, ishlar b ajaradi, x izmat 

ko`rsatadi.    

Firma  -  korxonadan  farqli  o`laroq,  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  sohalaridagi 

turli-tuman  tadbirkorlik  faoliyatini  amalga  oshiradi.  Bunday  nomni  sanoat  korxonasi 

yoki  davlat  muassasasi  uchun  ham,  savdo-vositachilik  faoliyati  uchun  ham,  sayyohlik 

va boshqa tashkilotlarga nisbatan ham qo`llash mumkin. 

 

 

---

35