Iqtisodiyotni barqararish muammolari

1.2 Makroiqtisodiy siyosat: zaruriyat va maqsadlar
Har qanday davlatning iqtisodiyoti rivojlanish maqsadini belgilamasdan turib rivojlana olmaydi. Maqsadlarni belgilash iqtisodiy siyosatning asosiy vazifalaridan biridir. Iqtisodiy rivojlanishning har bir aniq davrida davlat iqtisodiyot oldida turgan eng muhim vazifalarni belgilaydi.
Iqtisodiy maqsad deganda iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishi tushuniladi, u qo‘yilgan vazifalar yordamida aniqlanadi.
Jamiyat rivojlanishining butun davrida makroiqtisodiy siyosatning asosiy maqsadlaridan tashqari, anchagina ko'p miqdordagi boshqa qo'shimcha maqsadlar ham ilgari surildi: iqtisodiy o'sish; iqtisodiy samaradorlik, xavfsizlik, to'liq bandlik, barqaror narxlar darajasi, daromadlarni adolatli taqsimlash, savdo balansi.
Belgilangan maqsadlarni amalga oshirish asosida iqtisodiyot faoliyatini baholash makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar hisobi yordamida amalga oshiriladi.
Asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar quyidagilardan iborat: YaIM, YaMM, NNP, milliy daromad, shaxsiy daromad, ixtiyoriy daromad, milliy boylik.
Makroiqtisodiyotning markaziy toifalaridan biri bu darajadir
narxlar (P). Makroiqtisodiyotda narxlarning o'zgarishi darajasini tavsiflovchi ko'rsatkich mavjud. U joriy davrdagi iste'mol tovarlari narxlari yig'indisining o'tgan davrdagi iste'mol tovarlari narxlari yig'indisiga nisbati sifatida hisoblanadi : IP=SP1/SP0.
Makroiqtisodiy barqarorlik – iqtisodiyotning barqaror o‘sishi hamda aholi faravonligi oshishining kafolatidir. Mamlakatda inflyasiya darajasini pasaytirish Markaziy banklarning bosh maqsadiga aylangan. Inflyasiyaning yuqori darajada namoyon bo‘lishi iqtisodiy o‘sishning sekinlashiga va aholi daromadlarining real qiymatining tushib ketishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikdan keyingi davrida yuqori inflyasiya darajasi kuzatilganligi va faqatgina 2003-2016 yillarda inflyasiya bitta raqam bilan ifodalanishiga erishgan. Ammo 2017 yildan mamlakatimizda inflyasiya darajasining oshishi kuzatilgan. Bunga yillar davomida yig‘ilib qolgan muammolarni, hususan keng qamrovli davlat dasturlarining bajarilishi, naqd pul masalasining xal etilishi, milliy valyutamizning erkin konvertirlanishi ta’minlanishi va boshqa shu kabi dolzarb masalalarni sabab sifatida keltirishimiz mumkin.
Ikkinchi Jahon urushidan keyin markaziy banklarning iqtisodiyotdagi ahamiyati kuchayib bordi. Ular yuqorida keltirgan maqsadga erishish yo‘lida bir qancha usullardan foydalanishgan. Jumladan 1970 yillardagi “neft inqirozi” natijasida ko‘plab rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida kuzatilgan yuqori darajadagi inflyasiyaga Markaziy banklar asosan pul massasi o‘sishini targetlash orqali kurashgan va bu o‘zining ijobiy natijasini bergan. Ammo 1990 yildan keyin markaziy banklar inflyasiyani bilvosita emas balki bevosita tartibga solish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashga o‘tishgan. Hususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki inflyasiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyasion maqsadni (target) o‘rnatish yo‘li bilan 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab pul-kredit siyosati mexanizmlarini bosqichma-bosqich inflyasion targetlash rejimiga o‘tkazishni o‘z oldiga maqsad qilib ko‘ygan. Bunga Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-sonli Qarori asos bo‘lganligini ta’kidlashimiz lozim.
Inflyasion targetlash asosidagi g‘oya shvetsiyalik iqtisodchi, kapital, narx darajasi va ish xaqining umumiy nazariyasini ilmiy tadqiq qilgan olim Viksell Knutga ta’luqlidir. K.Viksell 1896 yilda Shvetsiya iqtisodchilar assotsiatsiyasida Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutani tovar va xizmatlarga nisbatan barqarorligini ta’minlash hisoblanishi kerakligini ta’kidlab o‘tgan. O‘sha davrda Markaziy banklar milliy valyutaning iste’mol tovarlariga qaraganda oltin narxiga nisbatan barqarorligini saqlashni bosh maqsad sifatida bilishgan. Uning bu qarashlari 1914 yilga qadar, ya’ni oltin standartida inqiroz kuzatilganiga qadar qo‘llab-quvvatlanmagan. 1931 yilda Shvetsiya Riks banki bu olimning milliy valyuta barqarorligini iste’mol tovarlariga nisbatan ta’minlash kerakligini amaliyotga joriy qildi va 1931 yil sentyabr oyida o‘z oldiga bosh maqsad sifatida mamlakatda narx barqarorligini ta’minlash qilib belgiladi. 1938 yilda Shvetsiya Riks banki narx darajasining barqarorligini ta’minlashga erishib, iste’mol tovarlar narxini 1928 yildagi narx darajasiga qaytarishga muvaffaq bo‘lgan. Shunday qilib, biz Shvetsiyani inflyasiyani targetlagan davlatlar ichida birinchilardan bo‘lganligini keltirishimiz mumkin. Chunki, inflyasion targetlash xususiyatlari bilan 1931 yilda Shvetsiya Riks bankining narx barqarorligini ta’minlash xususiyatlari bir-biriga juda yaqin hisoblanadi.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, 1990 yilda Yangi Zelandiya birinchilardan bo‘lib inflyasion targetlashga o‘tgan bo‘lsa, 2005 yilga qadar asosan industrial rivojlangan davlatlar Markaziy banklari bu kabi targetlashga o‘tishgan. 2005 yildan hozirgi davrga qadar inflyasion targetlashga o‘tgan davlatlar qatorida rivojlanayotgan davlatlarning ulushi katta qismni tashkil etmoqda.
Oxirgi yillarda turli davlatlar Markaziy banklari valyuta kursini targetlashdan yoki pul massasi o‘sishini targetlashdan ko‘ra to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashni o‘z oldiga asosiy maqsad sifatida belgilamoqda. Hususan, 2010 yilda Xalqaro Valyuta Fondiga a’zo davlatlar Markaziy banklarining 16,4 foizi inflyasion targetlash rejimiga o‘tishgan bo‘lsa, 2018 yilga kelib, 21,4 foiz davlatlar Markaziy banklari inflyasion targetlash rejimini amaliyotga qo‘llashgan. Ajablanarlisi bu jarayon doimiy o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lmoqda. Bundan, dunyoning ko‘pchilik davlatlari almashinuv kursini targetlash effekt bermayotganligini va inflyasiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri targetlash lozimligini tan olayotganligi borasida xulosa chiqarsak bo‘ladi.
Bir qator mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ko‘plab mamlakatlarning pul-kredit siyosatini inflyasion targetlash sifatida izohlash mumkin. Masalan, Amerikaning Stendforsk Universitetining mashhur professori Dj.Teylor, Amerika Qo‘shma Shtatlarining pul-kredit siyosati inflyasion targetlashning empirik qoidasi sifatida tavsiflanadi, deb hisoblaydi. Ushbu qoidaga binoan, Federal Zaxira Tizimi YaIM o‘zgarishining uning potensial ko‘rsatkichidan chetlashishiga hamda mavjud inflyasiya darajasining prognoz ko‘rsatkichidan chetlashishiga javoban, tizimli ravishda federal fond foiz stavkani (federal Fund Rate) to‘g‘irlab boradi.
Nima uchun bir qator mamlakatlar uchun inflyasion targetlash rejimiga o‘tish zamon talabi bo‘lib qolmoqda? O‘ylaymizki, ko‘pchilik davlatlar uchun, shuningdek aksariyat olimlar uchun, mamlakatda narxlarning barqarorligiga (ya’ni past va bir maromdagi inflyasiya darajasiga) erishish, iqtisodiy o‘sishni ta’minlovchi birinchi omil hisoblanadi. Amaliyot esa shuni ko‘rsatmoqda-ki, iqtisodiy siyosatning, ya’ni bandlikning yuqori darajasi yoki yalpi ishlab chiqarishning o‘sishi kabi maqsadlarga erishish yo‘lidagi sa’y-harakatlar, barqaror narxlar tamoyiliga zid kelmoqda. Ba’zi bir iqtisodchilar, pul-kredit siyosati yordamida birdaniga bir necha maqsadlarda harakat qilishi, inflyasiyaning o‘sishiga olib keladi, deb hisoblaydilar.
Inflyasion targetlash, inflyasiya hali o‘zi haqida bildirmasdan turib, inflyasion choralar ko‘rish imkonini beradi. Iqtisodiy nazariyaga ko‘ra, inflyasion targetlash yetarli darajada oddiy jarayon hisoblanadi. Uning mohiyati quyidigidan iborat: Markaziy bank kutilayotgan inflyasiya dinamikasining prognozini belgilaydi; inflyasion prognoz inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichlari (imkon qadar erishilishi kutilayotgan) bilan taqqoslanadi; inflyasion prognoz hamda inflyasiyaning maqsad ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi farq pul-kredit siyosatida qanchalik tuzatishlar olib borilishi kerakligi haqida darak beradi. Inflyasion targetlashning mohiyati shundan iboratki, bunda Markaziy bank inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichini belgilaydi, va unga erishish uchun barcha instrumentlardan foydalanadi. Inflyasion targetlashdan foydalanayotgan mamlakatlar, Markaziy banklar murojaat qiladigan standart usullarga qaraganda pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirishga yordam beradi, deb hisoblaydilar.
Inflyasion targetlash ikki asosiy shartning bajarilishini talab qiladi. Birinchidan, Markaziy bank mustaqil pul-kredit siyosatini olib borish uchun yetarli darajada avtonomiyaga ega bo‘lishi lozim. Markaziy banklarning hech biri xukumat ta’siridan to‘liq holi bo‘lishi mumkin emas, u hech bo‘lmasa inflyasiyaning maqsadli darajasiga erishish uchun zarur bo‘ladigan rejalashtirilgan instrumentlarni tanlashda erkinlikka ega bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Birinchi shartni bajarish uchun, mamlakat “fiskal ustunlik” tamoyilidan bosh tortishi, ya’ni byudjet-soliq siyosati pul-kredit siyosatiga hech qanday ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Fiskal ustunlikdan bosh tortish deganda xukumat keng daromad bazasiga ega ekanligini va doimiy ravishda senorajdan keladigan daromadlarga tayanmasligi nazarda tutiladi.
O‘zbekiston Respublikasi misolida, boshqa rivojlanayotgan davlatlar singari, yoqilg‘i mahsulotlari narxlari, elektr-energiya narxlari va boshqa shu kabi birlamchi mahsulotlar narxlari Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Qiziqarli jihati shundaki, bu kabi tovarlar aksariyat ishlab chiqarilayotgan tovar va xizmatlar tan narxida o‘tiradi. Demak, bu kabi birlamchi tovarlar narxlarining oshishi mamlakatda umumiy narx darajasining oshishiga olib keladi. Ya’ni fiskal ustunlik davom etaversa, byudjet-soliq siyosati inflyasion bosimni kuchaytiradi, bu esa pul-kredit siyosatining samaradorligini tushirib yuboradi. Iqtisodiy til bilan aytganimizda bu yo‘l bilan inflyasiyaning vujudga kelishi nomonetar inflyasiya deyiladi.
Shunday ekan, Markaziy bank inflyasion targetlashga o‘tishi ikki xil shaklda amalga oshiriladi. Ayrim davlatlarda inflyasion targetlashga faqat Markaziy bank javobgar hisoblansa, ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlarda inflyasion targetlashni Markaziy bank hukumat bilan birga amalga oshiradi. Bizning mamlakatimizda ham inflyasion targetlashni Markaziy bank hukumat bilan birgalikda amalga oshiradi. Buning tasdig‘i sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyozevning 2019 yil 18 noyabrdagi “Inflyasion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish to‘g‘risida” PF-5877-sonli Farmonida Moliya vazirligiga, Energetika vazirligi, Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi, Iqtisodiyot va sanoat vazirligi hamda boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda 2020-2021 yillarda tartibga solinadigan narxlar (tariflar)ni, inflyasiya maqsadlariga ta’sirini hisobga olgan holda erkinlashtirish grafigini ishlab chiqish vazifasi yuklatilganligini keltirishimiz mumkin.
Inflyasion targetlashning samaradorligini belgilab beruvchi ikkinchi shart, Markaziy bank boshqa, ya’ni pul massasi o‘sishi, bandlik darajasi yoki valyuta almashinuv kursi kabi iqtisodiy ko‘rsatkichlarni targetlashdan voz kechishidan iborat. Masalan, agar Markaziy bank boshqariladigan valyuta kursi rejimini saqlab turgan bo‘lsa, zamonaviy sharoitlarda xalqaro kapitallarning yuqori harakatchanligi bilan u bir vaqtning o‘zida inflyasion targetlashdan foydalana olmaydi. Gap shundaki, Markaziy bank ikki yoki undan ortiq maqsadlarni ushlab turgan bo‘lsa, vaziyat yomonlashganda ularning qaysi birini afzal ko‘rishini, bozor bilmaydi. Bizning fikrimizcha, Markaziy bank tanlashi kerak: yoki boshqariladigan almashinuv kurs rejimini qo‘llash, va bu bilan inflyasion maqsaddan bosh tortishi, yoki inflyasion targetlash rejimini qo‘llab, boshqariladigan almashinuv kursi rejimidan voz kechish lozim.
Markaziy bank oldida mustaqillikdan keyin yana bir maqsad doim bo‘lgan. Bu milliy valyutaning xorijiy valyuta kursiga nisbatan almashinuv kursidir. Biz kabi rivojlanayotgan davlatlarda milliy valyuta almashinuv kursi doim markaziy banklar oldidagi muhim vazifalardan biri bo‘lib kelmoqda. Xatto 2017 yil 5 sentyabrda milliy valyuta kursining erkinlashtirilishi hamda uning erkin almashinuvini yo‘lga qo‘yilishiga qaramasdan, Markaziy bank doim intervensiya o‘tkazish orqali uning almashinuv kursini e’tibordan chetda qoldirgani yo‘q.
Hususan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan milliy valyutada AQSh dollariga nisbatan almashinuv kursi pasayishining oldini olish maqsadida 2017 yil 2847,8 mln. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya amalga oshirgan bo‘lsa, 2018 yilda 3162,4 mlrd.AQSh dollari miqdorida hamda 2019 yilning ikki choragida 1572,4 mlrd. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya o‘tkazgan.
O‘zbekiston Respublikasi oxirgi 2 yilda doimiy ravishda amalga oshirilgan intervensiya natijasida valyuta zaxirasining kamayishi va bu holatning doimiyligini inobatga olib 2019 yil avgust oyi oxirida valyuta kursini erkin suzib yuruvchi kursga o‘tkazdi. Ammo shunga qaramay Markaziy bank milliy valyuta kursini qo‘llab-quvvatlashni to‘xtatgani yo‘q. Hususan, 2019 yil sentyabr oyida 188 mln. AQSh dollari miqdorida sof intervensiya o‘tkazgan. Bu bilan aytishimiz mumkinki, Markaziy bank inflyasiyani targetlashga o‘tayotganligiga qaramasdan milliy valyuta almashinuv kursini e’tibordan chetda qoldirgani yo‘q.
Biroq Markaziy bankning chegaralanmagan erkinligi jamiyat uchun ortimal hisoblanmaydi. Hususan, XVF mutaxassislari pul-kredit va byudjet-soliq siyosatining o‘zaro bir-biriga ta’sirini modellashtirib, jamiyatning farovonligi nuqtai nazaridan – Markaziy bank tomonidan mamlakatda yalpi ishlab chiqarishning o‘sish zaruratini hisobga olgan holda optimal inflyasion maqsadlarga erishish eng yaxshi qaror bo‘ladi, degan fikrga keldilar.
Ikki asosiy talab qondirilgach, nazariy jihatdan mamlakatlar inflyasion targetlashdan foydalanishga kirishishlari mumkin. Amaliyotda esa, inflyasion targetashga mas’ul tashkilotlar bir qator tayyorgarlik choralari ko‘rishlari lozim, hamda tahliliy model yaratish ularning ichidan asosiysi hisoblanadi. Inflyasion targetlash ikki komponentni o‘z ichiga olgan yetarli darajadagi oddiy tahliliy modelga asoslanadi. Birinchi komponent – bu iqtisodiyot qanday ishlayotganligini, unga pul-kredit siyosati qanday ta’sir ko‘rsatayotganligini tasvirlovchi modeldir. Ikkinchi komponent – ustuvor ahamiyat beriladigan, Markaziy bankning yakuniy maqsadlarini, ya’ni maqsadli funksiyasi tasvirlanishini namoyon etadi. Birinchi iqtisodiy modelda Markaziy bank pul-kredit siyosatining instrumentlaridan birini qo‘llagan holda, misol uchun qayta moliyalashtirish foiz stavkasini, ma’lum bir davrdan so‘ng YaIMga impuls reaksiyasi o‘rganiladi. O‘z navbatida YaIMning o‘zgarishi (yoki haqiqiy YaIMning o‘zining potensial qiymatidan og‘ishi) ma’lum bir davr o‘tib inflyasiyaga ham ta’sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, qayta moliyalashtirish stavkasining o‘zgarishi yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etgan holda ma’lum davrdan keyin mamlakatda inflyasiyaning o‘zgarishiga olib keladi.