|
145
6-BOB: QISHLOQ XO‘JALIGIDA MEHNAT RESURSLARI VA
ULARDAN FOYDALANISH SAMARADORLIGI
1. Mehnat resurslarining qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati va o‘ziga xos
xususiyatlari.
2. Qishloq xo‘jaligida mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini
tavsiflovchi ko‘rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi.
3. Qishloq xo‘jaligida mehnat unumdorligini oshirish yo‘llari.
Tayanch so‘zlar:
aholi soni,
mehnat resursi, iqtisodiy faol aholi,
urbanizatsiya darajasi, ish bilan bandlik, mehnat unumdorligi.
1. Mehnat resurslarining qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati va o‘ziga
xos xususiyatlari.
Mamlakatimizning qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan barcha
talablarini qondirishda mehnat resurslarining ahamiyati katta. Qishloq
xo‘jaligi ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun moddiy,
mehnat va moliyaviy resurslari mavjud bo‘lishi shart. Ushbu resurslar
ichida mehnat faol resurs bo‘lib, qolgan ikkita resursni bir-biri bilan
bog‘laydi va uning darajasi ishlab chiqarish jarayonining natijalariga
ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnat - bu insonning ongli, maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatidir.
Ishlab chiqarish jarayoni inson mehnati, mehnat predmetlari va
vositalari, tabiiy sharoitlarning samarali uyg‘unlashishini talab etadi.
Inson shu ishlab chiqarish vositalarini ma’lum hududda, davrda ishga
solib, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradi. Jumladan, ekinlar
ekiladigan yerlarni shudgorlash, ekishga tayyorlash, ekish, suv berish,
ishlov berish, hosilni terib olish va boshqalar. Ishlab chiqarish
jarayonining samarasi, avvalo, mehnat resursining bilimiga, malakasiga,
mehnatga munosabatiga, qolaversa, fan-texnika taraqqiyotiga, ishlab
chiqarish vositalarining sifatiga, holatiga va nihoyat, tabiiy sharoitga
bog‘liq. Demak, inson o‘z faoliyatini ularning barchasini oqilona,
uddaburonlik bilan samarali ishga solishga qaratishi kerak. Shunday
mehnat iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning tabiati ishlab chiqarish
munosabatlari bilan belgilanadi. Demak, talabni qondira olish
qobiliyatiga ega bo‘lgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish,
xizmatlarni bajarish insonning ongli faoliyati, ya’ni mehnatiga bevosita
bog‘liqdir.
146
Qishloq joylarda istiqomat qilayotgan aholining turmush
farovonligi mazkur tarmoqda amalga oshirilayotgan islohotlarning
iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligiga bevosita bog‘liq. Qishloq xo‘jaligi
tarmog‘i qanchalik rivojlansa, qishloq joylarda istiqomat qiluvchi
aholining bandligini ta’minlash, ularning daromadlarini oshirish
imkoniyatlari shunchalik ortadi.
Qishloq xo‘jaligida mehnat resurslari tarkibiga mehnat qobiliyatiga
ega bo‘lgan 16 yoshdan 60 yoshgacha bo‘lgan erkaklar, 16 yoshdan 55
yoshgacha bo‘lgan xotin-qizlar hamda o‘z xohishiga ko‘ra mehnat
faoliyati bilan shug‘ullanayotgan o‘smirlar va nafaqaxo‘rlar kiradi.
Qishloq xo‘jaligida o‘smirlar asosan mavsumiy ishlarga jalb etilishi
mumkin.
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, mamlakatimizda
2019-yilda mehnatga layoqatli yoshdagi doimiy aholi soni 19837,2 ming
kishini tashkil etgan bo‘lib, 2018-yilda ushbu ko‘rsatkich 19791,7 ming
kishini tashkil etgan. 2019-yilda 2018-yilga nisbatan mehnatga layoqatli
yoshdagi doimiy aholi soni 45,5 ming kishiga yoki 0,2 foizga oshgan.
Qishloq xo‘jaligida mehnat resurslarining tarmoq xususiyatlaridan
kelib chiqqan holda quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari mavjud:
- mehnat va uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog‘liq;
- mehnat resursidan foydalanishga qishloq xo‘jalik ishlab
chiqarishining mavsumiyligi katta ta’sir ko‘rsatadi;
- qishloq xo‘jaligidagi mehnat jarayoni tirik organizmlar bilan uzviy
bog‘langan;
- qishloq xo‘jaligida mehnat jarayonining mexanizatsiyalashganlik va
avtomatlashganlik darajasi past;
- tarmoqda mehnat jarayoni tor doirada ixtisoslashmagan;
- qishloq xo‘jaligida mehnat sharoitlari boshqa tarmoqlardagiga
nisbatan past darajada bo‘lib, quyosh radiatsiyasi, chang va boshqa
omillar mehnat resurslarini o‘ziga yuqori darajada jalb etmaydi;
- qishloq joylarida mehnat resurslari sonining o‘sish sur’ati nisbatan
yuqori va hokazo.
Ta’kidlangan xususiyatlar tarmoqda sarflanadigan mehnatning
miqdoriga, sifatiga va samarasiga bevosita ta’sir etadi. Tabiiy sharoitlar,
ya’ni iqlim va yerning holati mehnat resursining samaradorligiga
bevosita ta’sir qiladi. Qish oylarida mehnat resursiga bo‘lgan talab
keskin kamayib, bahorda va hosilni yig‘ib olishda esa unga bo‘lgan talab
ortadi. Shu davrda mavsumiy ishchilarni shartnoma asosida jalb qilish
talab etiladi. Dehqonchilik va chorvachilikda mehnat qilayotgan
147
xodimlar o‘simliklarning hamda chorva mollarining xususiyatlarini
bilishlari lozim. Tarmoqning yangi, unumli texnikalar bilan talab
darajasida ta’minlanmaganligi ayrim ish jarayonlarini (sug‘orish,
yagonalash, hosilni yig‘ib olish, chorva hayvonlarini oziqlantirish,
sog‘ish va boshqalar) to‘liq mexanizatsiyalashtirish imkonini bermaydi,
natijada jonli mehnat xarajatlari yuqori bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligida
mehnat jarayonini amalga oshirishda uning samarali bo‘lishini
ta’minlash uchun barcha xususiyatlarni e’tiborga olish maqsadga
muvofiqdir.
2020-yil 1-yanvar holatiga respublikamizning doimiy aholisi soni
33905,8 ming kishini tashkil etgan bo‘lib, 2019-yil 1-yanvar holatiga
nisbatan 650,3 ming kishiga yoki 1,9 foizga oshgan.
2020-yil 1-yanvar holatiga hududlar bo‘yicha shahar va qishloq aholisi
soni to‘g‘risidagi ma’lumotlar 6.1-jadvalda keltirlgan.
6.1-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
