Iqtisodiyoti

Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan qishloq xo‘jalik 
mahsulotlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar 
2016 
2017 
2018 
2019 
Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan 
qishloq xo‘jaligi mahsuloti, ming so‘m 
3629,7 
4575,7 
5919,9 
6678,5 
Aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan 
qishloq xo‘jaligi mahsuloti, kg: 
don 
259,4 
225,0 
198,3 
221,5 
kartoshka 
87,6 
86,3 
88,4 
92,0 

---

371 
sabzavotlar 
319,8 
315,5 
296,2 
304,2 
poliz 
64,2 
62,7 
55,7 
61,6 
meva va rezavorlar 
82,0 
80,7 
82,1 
82,0 
uzum 
50,7 
50,2 
48,2 
47,7 
go‘sht 
68,2 
70,6 
73,7 
73,7 
sut 
304,7 
310,2 
317,6 
319,1 
tuxum 
193 
195 
226 
231 
baliq 
2,1 
2,6 
2,8 
3,6 
Manba: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari. 
Ushbu jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, mamlakatimizda 
aholi jon boshiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 
so‘nggi yillarda o‘sish tendensiyasida bo‘lgan.
Xo‘jalik yuritish shakllarining qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotidagi 
ulushini tahlil qiladigan bo‘lsak, qishloq xo‘jalik yalpi mahsuloti 
tarkibida dehqon xo‘jaliklarining ulushi yuqori ekanligini ko‘rishimiz 
mumkin. 2019-yil holatiga qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti tarkibida 
dehqon xo‘jaliklarining ulushi 68,3 foizni, fermer xo‘jaliklarining ulushi 
esa 27,9 foizni tashkil etgan (16.1-rasm).
16.1-rasm. Qishloq xo‘jalik yalpi mahsulotining xo‘jalik yuritish
shakllari bo‘yicha tarkibi. 
29,7
29,3
26
27,9
68,0
68,4
71,2
68,3
2,3
2,3
2,8
3,8
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
2016
2017
2018
2019
Qishloq xo'jalik faoliyatini
amalga oshiruvchi tashkilotlar
Dehqon xo'jaliklari
Fermer xo'jaliklari

---

372 
Yalpi mahsulot tarmoqning, korxonaning bir yillik faoliyatini 
ifodalovchi 
umumiy 
ko‘rsatkichdir. 
Qishloq 
xo‘jaligi 
yalpi 
mahsulotining tarkibi quyidagilardan iborat bo‘ladi: 
- tayyor mahsulot; 
- tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari. 
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi jarayonida bir yil davomida 
yetishtirilib, yig‘ishtirilib, hisobga olingan, taqsimlashga va sotishga 
tayyor bo‘lgan mahsulotlar qishloq xo‘jaligining tayyor mahsuloti 
hisoblanadi.
Kelgusi yillarda mahsulotlar yetishtirish uchun joriy yilda 
sarflanadigan xarajatlar tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari deb 
ataladi. Masalan, kuzgi bug‘doy yetishtirish uchun mamlakatimiz 
sharoitida oktabr oyidan boshlab ko‘plab xarajatlar qilinadi. Jumladan, 
yerlarni shudgorlash, tekislash, urug‘lik, o‘g‘it, yoqilg‘i-moylash 
materiallari, mehnat haqi sarfi va hokazo. Lekin mahsulot keyingi yilda 
tayyor bo‘ladi. Bundan tashqari, asosiy podaga o‘tkazish uchun 
mo‘ljallangan yosh chorva mollariga qilingan xarajatlar, mevali bog‘ 
yaratishda nihollar voyaga yetguncha qilingan xarajatlar ham 
tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlaridir.
Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotini aniqlashda yetishtirilgan 
mahsulotlar quyidagi baholarda aniqlanadi: 
-
sotilgan mahsulotlar sotish narxlarida; 
-
xo‘jalik ichki ehtiyoji uchun sarflanganlari tannarxi bo‘yicha. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ichki ehtiyoj uchun ishlatilgan 
mahsulotlarni tannarxi bo‘yicha baholash xo‘jalik ehtiyojlarini, ishlab 
chiqarish bilan shug‘ullanganlarning moddiy manfaatdorligi oshishini 
yetarli darajada ta’minlay olmaydi. Ichki ehtiyojlar uchun ishlatilgan 
mahsulotlar tannarxda baholanganligi uchun ishlab chiqaruvchilar uni 
yetishtirishdan foyda ololmaydilar. Foyda bo‘lmagach, ishchilarni 
mahsulot ishlab chiqarish natijasiga ko‘ra, rag‘batlantirib bo‘lmaydi. 
Shuning uchun ichki ehtiyojlarga berilgan mahsulotlarning qiymatini 
ham o‘rtacha sotish baholarida aniqlash yoki ichki baholarni belgilash 
maqsadga muvofiqdir.

---

373 
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarining turlari bo‘yicha jami yalpi 
mahsulot qiymatidagi salmog‘ini aniqlab, tahlil qilish mumkin. Bundan 
tashqari, qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida yetishtirilgan yalpi mahsulotning 
jami yalpi mahsulotdagi ulushini ham tahlil etish mumkin. Bu 
ko‘rsatkichlar asosida qishloq xo‘jaligi korxonalari iqtisodiyotiga oid 
umumiy xulosalar chiqarish mumkin bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti hajmining o‘zgarishiga quyidagi 
omillar ta’sir ko‘rsatadi: 
-
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining ishlab chiqarish hajmi; 
-
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining narxlari darajasi; 
-
qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish tarkibining o‘zgarishi. 
Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti hajmining o‘zgarishida ishlab 
chiqarish tarkibi ham ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni yuqori narxli 
mahsulotlarning jami ishlab chiqarishdagi salmog‘i o‘zgarishi yalpi 
mahsulot hajmining ham o‘zgarishiga olib keladi.
Tarmoqdagi yoki xo‘jalikdagi qishloq xo‘jalik yalpi mahsulotining 
bir necha yillik o‘zgarish dinamikasini tahlil etishda joriy narxlar orqali 
chuqur tahlil qilib bo‘lmaydi. Chunki joriy narxlar har yili o‘zgarib 
turadi. Masalan, 1 tonna paxta xomashyosining davlat xarid narxi 2002-
yilda 104,7 ming so‘m darajasida belgilangan bo‘lsa, 2009-yilda 502,0 
ming so‘mga yaqin bo‘lgan. Shu yillar ichida uning mutlaq miqdori 5 
marta oshgan. Yalpi mahsulotning umumiy qiymatiga ta’sir ko‘rsatuvchi 
bunday holatning oldini olish uchun yalpi mahsulot qiymatining yillar 
bo‘yicha o‘zgarish dinamikasini tahlil etishda qiyosiy baholarda 
aniqlanadi. Bunda narx o‘zgarishining yalpi mahsulot o‘zgarishiga 
ta’siri bartaraf etilib, yalpi mahsulotning haqiqiy o‘zgarishini aniqlash 
imkoniyati yaratiladi. Hozirgi davrda qiyosiy narxlar sifatida 1996-
yildagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari joriy narxlarining o‘rtacha yillik 
miqdori olingan. Keyinchalik boshqa yilning o‘rtacha narxlari qiyosiy 
baho sifatida olinishi mumkin. 
Qishloq xo‘jaligidagi tayyor mahsulotlar ichki va tashqi bozor 
talabini e’tiborga olgan holda sotiladi, ya’ni qishloq xo‘jaligida ham 
tovar-pul munosabatlari amalga oshiriladi. Mahsulotlarning tovar-pul 
munosabatlari asosida sotilgan miqdori tovar mahsuloti deb ataladi. 

---

374 
Shunga asoslangan holda mahsulotlarning tovarlilik darajasi ham 
aniqlanadi. Uni aniqlash uchun sotilgan mahsulot qiymatini jami 
yetishtirilgan mahsulotning miqdoriga taqsimlab, natijani 100 ga 
ko‘paytirish lozim. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 
100