"iqtisodiyot va menejment "

qamchin va kulcha usuli
dir. 
Taxminan 1910 yilda «Ilmiy boshqaruv maktabi» vujudga keldi, texnologiya 
rivojlanishiga qaramasdan, ishchilar shart-sharoiti yaxshilanmadi. Frederik Teylor va 
uning 
zamondoshlari 
motivatsiyani 
qamchin 
va 
kulcha 
usuli 
bo`yicha 
takomillashtirib, «yetarli kunlik ishlab chiqarish» tushunchasini ob’yektiv belgilab 
olishdi va mahsulot ishlab chiqarishga qarab haq to`lashni taklif qilishdi. 
Motivatsiyaning bu usulini qo`llash natijasi hisoblangan mehnat unumdorligining 
o`sishi, ixtisoslashtirish va standartlashtirishni samarali qo`llash bilan mos holda 
diqqatga sazovor bo`ldi. Vaqt o`tishi bilan texnologiya va ixtisoslashtirish 
sohalaridagi muvaffaqiyatlar natijasida o`rta hol odamlarning hayoti yaxshilana 
boshladi. Qanchalik u yaxshilansa, rahbarlar shunchalik tushunib etishdiki, oddiy 
“kulcha” hamma vaqt ham insonni chin dildan mehnat qilishga undamaydi. Bu holat 
boshqaruv sohasidagi mutaxassislarni motivatsiya muammolarini psixologik 
jihatlarda yangi yechimlarini topishga majbur qildi.
Motivatsiyaning mazmunli nazariyalari birinchi navbatda insonni harakatga 
yo`naltiruvchi ehtiyojlarni belgilashga harakat qiladi. Zamonaviy motivatsiya 
kontseptsiyasi asoslarini yaratishda uchta olim Abraxam Maslou, Frederik Gertsberg 
va Devid Mak Klellandning ishlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasi.
Amerikalik bixeyriorist olim 
Abraxam Maslou 40-yillarda o`zining motivatsiya nazariyasini yaratib, odamlar turli-
tuman ehtiyojlarga ega ekanligini tan oldi, shuningdek bu ehtiyojlarni beshta asosiy 
kategoriyaga bo`lish mumkinligini taxmin qildi.
1.
 
Fiziologik ehtiyojlar
inson yashab qolishi uchun zarur hisoblanadi. Bular oziq-
ovqat, kiyim-kechak, uy-joy, dam olish va boshqalar. 
 

---

162 
2.
 
Xavfsizlikka va kelajakka ishonch ehtiyojlari
jismoniy va psixologik xavflardan 
himoyalanish va kelajakda fiziologik ehtiyojlar qondirilishiga bo`lgan ishonch 
ehtiyojlarini o`zida mujassamlaydi.
 
3.
 
Ijtimoiy ehtiyojlar,
ba`zida daxldorlikka bo`lgan ehtiyojlar deb ataladi, - bu 
tushunchaga, kimgadir yoki nimagadir taalluqlilik tuyg’usi, boshqalar seni qabul 
qilish hissi, ijtimoiy o`zaro aloqadorlik, bog’liklik va qo`llab quvvatlash tuyg’usi 
kabilar kiradi.
 
4.
 
Hurmatga bo`lgan ehtiyoj 
o`zini hurmat qilish, shaxsiy yutuqlar, muloqotga 
kirishimlilik, atrofdagilar tomonidan hurmat, tan olinish kabi ehtiyojlarni 
mujassamlaydi.
 
5.
 
O`zini namoyon qilish ehtiyoji
– o`zining salohiyat imkoniyatlarini namoyon 
qilish va shaxs sifatida o`sish ehtiyojlari.
 
Maslou nazariyasi bo`yicha bu ehtiyojlarni qattiq ierarxiya tuzilmasi 
ko`rinishida joylashtirish mumkin (6.2-chizma). 
 
 
Bu bilan Maslou shuni ko`rsatmoqchi ediki, pastki bosqichdagi ehtiyojlar 
qondirilishni talab etadi va avvalo inson hatti-harakatiga ta`sir ko`rsatadi, yuqori 
bosqichdagi ehtiyojlar esa motivatsiyaga ta`sir ko`rsata boshlaydi. Har bir aniq 
momentda inson o`zi uchun muhim bo`lgan ehtiyojlarni qondirishga harakat qiladi. 
Inson hatti-harakatida keyingi bosqichdagi ehtiyojlar asosiy belgilovchi omil bo`lishi 
uchun, pastki bosqichdagi ehtiyojlar qondirilishi lozim. Insonning shaxs sifatida
rivojlanishi bilan uning potentsial imkoniyatlari kengayib borar ekan, o`zini namoyon 
qilish ehtiyoji hech qachon butunlay qondirilmaydi. Shuning uchun motivatsiya 
O`zini namoyon qilish 
ehtiyojи 
Hurmatga bo`lgan ehtiyoj 
Ijtimoiy e
h
tiyojlar 
Xavfsizlikka va kelajakka 
ishonch ehtiyoji 
Fiziologik e
h
tiyojlar 
Ikkilamchi 
e
h
tiyojlar 
Birlamchi 
ehtiyojlar