"iqtisodiyot va menejment "

2.
 
Mehnat usuli. 
Mehnat unumdorligini o`lchashning keng tarqalgan yana bir usuli 
mehnat usulidir. Mehnat unumdorligini mehnat usuli bilan o`lchashda mahsulot 
birligini ishlab chiqarish yoki tovar birligini sotishga doir normativ vaqtdan 
foydalaniladi:



B
MTN
M
u
Bunda:: M - mahsulot miqdori, natural ko`rsatkichda; 
N - bir dona mahsulot (tovar) narxi; 
T - haqiqiy vaqt sarfi.
Yoki mehnat usulida quyidagi formuladan ham foydalanisg mumkin.
M
T
M
u

 
Bunda: T - mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt; 
M - mahsulot miqdori. 

---

158 
Bunda bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun qancha vaqt sarflangani aniqlanadi. 
Bu usulni faqatgina bir korxona chegarasida qo`llash mumkin. 
Mehat usulining 
afzal tomoni
uni barcha ish turlari va xizmatlarga tatbiq etish 
mumkinligidir. Biroq bu usuldan keng foydalanishda har bir ish turi uchun vaqt 
normativlari zarur, ular hamisha ham mavjud bo’lavermaydi. Bu usuldan ishbay 
ishlovchi xodimlar mehnat unumdorligini hisoblash uchun foydalanib bo`lmaydi, 
chunki ular uchun vaht normalari tatbiq etilmaydi. 
Unumdorlikni o`lchashning mehat usuli bir qator 
kamchiliklarga
ham ega. 
Normalar yetarli darajada asoslab berilmaganligi, ular tez-tez qayta ko`rib chiqilishi 
sababli ayrim ish joyi va brigadalardagi mehnat unumdorligining darajasi o`sishiga 
xolisona baho berilishiga imkon tug’dirmaydi.
3.
 
Qiymat usuli. 
Korxonalar va ularning yirik bo`linmalari darajasida, xuddi 
milliy iqtisodiyot tarmoqlarida bo`lgani kabi, ishlab chiqarish va mehnat unumdorligi 
hajmlarini o`lchash uchun asosan qiymat usuli tatbiq etiladi. Qiymat usuli universal 
usul bo`lib, u mahsulotning barcha turlari va hajmlari, ishlar va xizmatlar yagona pul 
ko`rsatkichlari bo`lgan so`mda ifodalanadi, u hajm ko`rsatkichlarini tegishli ulgurji 
narxlarga ko`paytirish bilan aniqlanadi. 
T
M
N
M
u
*

Bunda: N - mahsulot narxi. 
Ma`lumki, hamma sanoat mahsulotlari va ko`rsatilgan xizmatlar uchun baho 
belgilanadi. Ana shu bahoni mahsulot hajmiga ko`paytirib, mahsulotning qiymat 
shaklidagi hajmi aniqlanadi va uni xodimlar soni yoki sarflangan vaqtga nisbatan 
olinadi. Natijada 1 xodimga yoki sarflangan vaqt birligiga qancha mahsulot to`g’ri 
kelishi aniqlanadi. 
Mehnat unumdorligini o`lchashning qiymat usuli turli kasb va malakaga ega 
bo`lgan xodimlarning mehnat unumdorligini, masalan, qandolatchi va novvoyning, 
chilangar va haydovchining mehnat unumdorligini taqqoslash imkonini beradi. Biroq 
bu usul ko`rinishdan universal usul bo`lishigа qaramay, bir qancha kamchiliklarga 

---

159 
ham ega. Xususan, unga narx omili, ya`ni bozor kon`yunkturasi va inflyatsiya 
ko`proq ta`sir ko`rsatadi. 
Mehnat unumdorligini o`lchashning mamlakatimiz iqtisodiyotida ma`lum 
bo`lgan usullardn tashqari, rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi ishlab chiqarish 
hajmlari va mehnat unumdorligini o`lchash to`g’risida ham tasavvurga ega bo`lish 
har birimiz uchun zarurdir. Ko`pgina xorijiy mamlakatlarda unumdorlik deganda 
ishlab chiqarish natijalarining ishlab chiqarish omillari xarajatlariga nisbati 
tushuniladi, lekin ishlab chiqarish natijasiga mazkur davrda ishlab chiqarilgan 
tovarlar va xizmatlarning pul bilan ifodalanishi, ishlab chiqarish omillari xarajatlariga 
esa jonli mehnatga sarflangan xarajatlar, joriy moddiy xarajatlar va kapital kiradi.