"iqtisodiyot va menejment "

√
boshqaruvdagi jonli mehnatning tejalishini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;
 
√
boshqaruv uchun sarflangan moliyaviy resurslarning tejalishini tavsiflovchi 
ko`rsatkichlar; 
 
√
boshqarish uchun sarflanadigan vaqtni tejalishini ifodalovchi ko`rsatkichlar.
 
2.
 
Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligini tavsiflovchi sifat ko`rsatkichlari: 
√
boshqarishning ilmiy-texnik darajasini ifodalovchi ko`rsatkichlar;
 
√
boshqaruv apparati xodimlarining malaka darajasini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;
 

---

329 
√
qabul qilingan qarorlar samaradorligini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;
 
√
boshqaruv jarayonidagi axborotlarning ishonchliligi va to`liqligini ifodalovchi 
ko`rsatkichlar;
 
√
boshqarish madaniyatini tavsiflovchi ko`rsatkichlar;
 
√
kommunikatsiyaning samaradorligini ifodalovchi ko`rsatkichlar;
 
√
boshqaruv apparatidagi mehnat sharoitini tavsiflovchi ko`rsatkichlar va hokazo.
 
Shunday qilib, boshqaruv samaradorligiga baho berish uchun juda ko`p turli-
tuman miqdoriy va sifat ko`rsatkichlari qo`llaniladi. Har bir ko`rsatkichni quyidagi 
tarzda taqqoslash kerak: 
√
biror davr haqiqiy ko`rsatkichlarini rejadagi, haqiqatdagi ko`rsatkichlar bilan; 
√
joriy davr haqiqiy ko`rsatkichlarini o`tgan davrlar ko`rsatkichlari bilan; 
√
bir korxona haqiqiy ko`rsatkichlarini boshqa korxona haqiqiy ko`rsatkichlari 
bilan. 
Shundagina iqtisodiy tahlil ham makon, ham zamon nuqtai nazaridan amalga 
oshirilgan bo`ladi.
Boshqaruv mehnati samaradorligi (bir yil hisobida) quyidagicha hisoblanadi: 
о
o
бс
BX
S
BX
S
J
:
1
1

Bunda: 
бс
J
- 
boshqaruv samaradorligi indeksi;
о
S
va
1
S
- bazis va joriy davrlarda erishilgan samara (yalpi yoki
tovar mahsuloti); 
0
BX
- 
1
BX
- bazis va joriy davrlardagi boshqaruv xarajatlari. 
Yillik boshqaruv xarajatlari quyidagi xarajatlarni o`z ichiga oladi: 
-
muhandis-texnik xodimlar va xizmatchilar ish haqi; 
-
material uchun xarajatlar; 
-
EHM va orgtexnikani ekspluatatsiyasi uchun sarflangan xarajatlar; 
-
qo`shimcha va bir yo`la qilinadigan xarajatlar (boshqaruv texnikasi va 
uskunalarini sotib olish, tashkiliy loyihalarni moliyalashtirish va h.k.z). 

---

330 
Ishlab chiqarishni boshqarish uchun sarflanadigan yillik umumiy sarf (
бак
БХ
) 
quyidagicha aniqlanadi:
BIX
Е
JХ
BХ
н
i
bak



Bunda: 
bak
BХ
- 
boshqarish uchun sarflangan bir asosga keltirilgan xarajatlar; 
i
JX
- 
yillik joriy xarajatlar; 
н
Е
- 
samaradorlikning normativ koeffitsienti (0,15); 
BIX
- 
bir yo`la xarajatlar. 
Yillik joriy xarajatlar quyidagicha hisoblanadi: 
)
1
(
а
IХ
BMX
JX
b
i




Bunda: 
b
IХ
- 
boshqaruv xodimlarining ish haqi uchun sarflar; 
BMX
-
boshqarish uchun zarur bo`lgan materiallarga sarflangan xarajatlar;
а
- qo`shimcha va turli xarajatlar koeffitsienti. 
Qo`shimcha xarajatlar: xizmat safarlari; transportni moliyalash; ixtiro va 
ratsionalizatorlik takliflarini tadbiq qilishga ajratilgan sarflar; mehnatni himoya 
qilish kabi xarajatlardan tashkil topadi.
Bir yo`la xarajatlar quyidagi formula orqali hisoblanadi: 
ii
bt
Х
Х
BYX


Bunda: 
bt
Х
- boshqaruv texnikalarini sotib olish uchun xarajatlar; 

ii
Х
boshqaruvni takomillashtirish uchun bajarilgan ilmiy ishlanmalar, 
loyihalar uchun xarajatlar. 
Boshqaruv tizimi samaradorligini tavsiflash uchun umumlashtiruvchi 
ko`rsatkich va bir guruh xususiy ko`rsatkichlar qo`llaniladi. Umumlashtiruvchi 
ko`rsatkich quyidagicha hisoblanadi: 
2
1
100
К
ОF
К
AF
BX
BTS





Bunda:
BTS
- boshqaruv tizimi samaradorligi;
BX
- yillik boshqaruv xarajatlari; 
AF
- asosiy ishlab chiqarish fondlari (aktiv); 

---

331 
OF
- aylanma fondlar; 
1
К
va 
2
К
- ishlab chiqarishni kooperativlashtirish va kontsentratsiyalash 
darajalari. 
tk
mk
d
d
К

1
Bunda: 
1
К
- 
kooperativlashtirish koeffitsienti; 
mk
d
- mazkur korxona mahsuloti qiymatidagi kooperativlashgan yarim 
fabrikatlar salmog’i; 
tk
d
- taqqoslanayotgan (taqqoslash bazasi qabul qilingan) korxonaning 
umumiy tannarxidagi kooperativlashgan mahsulot salmog’i. 
tk
mk
AF
AF
К

2
Bunda: 
2
К
- 
kontsentratsiyalash darajasi; 
mk
AF
- mazkur korxonaning asosiy fondlari qiymati; 
tk
AF
- taqqoslash bazasi qilib shartli qabul qilingan korxonaning asosiy 
fondlari qiymati. 
Yuqorida ta`kidlaganimizdek, boshqarilayotgan ob’yekt, ya`ni korxona ishlab 
chiqarish samaradorligi korxona sof mahsulotiga asoslanib hisoblangan mehnat 
unumdorligi darajasi bilan ifodalanadi, ya`ni
100


Т
SМ
IChS
Bunda: 
IChS
- 
ishlab chiqarish samaradorligi; 
SM
- korxonaning sof mahsuloti;
Т
- korxonada band bo`lgan xodimlarning o`rtacha soni. 
Boshqarish tizimi samaradorligi ko`rsatkichi quyidagi bog’lanishda o`z aksini 
topadi:
IChS
BTS
К
bts


---

332 
Shunday qilib, K
bts
qancha kichik bo`lsa, boshqarish tizimi samaradorligi 
shuncha yuqori bo`ladi, chunki, boshqarish uchun xarajat darajasi kam bo`lib, 
mehnat unumdorligi yuqori bo`lsa, ishlab chiqarish shuncha tejamli va maqsadga 
muvofiq boshqarilgan bo`ladi.