"iqtisodiyot va menejment "

Navbatlar nazariyasi modeli yoki optimal xizmat ko`rsatish modeli.
Bu 
model iste`molga nisbatan optimal xizmat ko`rsatish kanallari sonini aniqlash 
uchun qo`llaniladi. Masalan, odamlarning aviakompaniyaga samolyot uchun chipta 
buyurishi va axborot olish to`g’risidagi qo`nqiroqlari, omborda yukni tushirishni 
kutib turgan yuk mashinalari, bekatda navbat kutib turgan yo`lovchilar buning 
yorqin misolidir. Agar mijoz ko`p kutib turishiga to`g’ri kelsa, unda ular boshqa 
kompaniyaga murojaat qilishlari mumkin. Shunday qilib, printsipial muammo 
shundan iboratki, qo`shimcha xizmat qilish kanallari xarajatlarni va mijozlar 
boshqa kompaniyaga o`tib ketganda olinadigan zararlarni tenglashtirish. 
Zaxiralarni boshqarish modeli.
Bu model resurslarga buyurtmalarni 
joylashtirish vaqti va ularning miqdorini aniqlash uchun hamda ombordagi tayyor 
mahsulot hajmini optimallashtirish uchun qo`llaniladi. Har qanday tashkilot ishlab 
chiqarishni uzluksiz ta`minlashi uchun ma`lum miqdorda resurslar zaxirasini 
saqlashi kerak.
Bu modelning 
maqsadi
–jamlanib qolgan zaxiralarning xarajatlarda 

---

307 
ifodalanadigan salbiy oqibatlarni kamaytirish.
Bu xarajatlar uch asosiy ko`rinishda bo`ladi: Buyurtmani joylashtirish.
1.
Saqlash.
2.
Zaxiralarning yetarli bo`lmagan darajasi bilan bog’liq bo`lgan xarajatlar.
Bu muammoni yechish bo`yicha bir qancha modellar ishlab chiqilgan. 
Chiziqli dasturlashtirilgan model.
 
Bu model raqobatchilik ehtiyojlari mavjud 
bo`lgan holda taqchil resurslarni taqsimlashda optimal usulni aniqlash uchun 
qo`llaniladi. Chiziqli dasturlashtirish odatda ishlab chiqarishdagi qiyinchiliklarni 
yechish uchun shtabli bo`linmalardagi mutaxasssislar tomonidan qo`llaniladi. 
Masalan, bunday modellarga optimal ishlab chiqarish assortimentini aniqlash, 
texnologik jarayonni boshqarish, zaxiralarni boshqarish, ishchilarni taqsimlash, 
transport masalalari kabilar kiradi. 
Immitatsion model.
Yuqorida ko`rsatilgan hamma modellar immitatsion 
modellar hisoblanadi, chunki ularning hammasi reallikni aks ettiradi. Shunga 
qaramasdan, modellashtirishning uslubi sifatida, 
immitatsiya 
real holatning 
o`zgarishlarini aniqlash uchun model yaratish va uni eksperimental qo`llash 
jarayonini bildiradi. Masalan, ishlab chiqarish bo`yicha mutaxassislar va 
moliyachilar, ishlab chiqarish faoliyati o`sishi, yangi texnologiya yoki ishchilar 
tarkibini o`zgartirish natijasida qo`shimcha foyda olish immitatsioн modellarini 
tuzishi mumkin. Marketing bo`yicha mutaxassis narx o`zgarishi natijasida yoki 
reklama asosida maqsulot sotish hajmining o`sishini immitatsiya qilishi mumkin. 
Iqtisodiy tahlil modeli.
Bu model xarajatlarni va iqtisodiy foydani hamda 
korxonalar faoliyati rentabelligini baholashning hamma uslublarini o`z ichiga 
oladi. Oddiy iqtisodiy model zararsizlik nuqtasini aniqlashga asoslangan, ya`ni 
umumiy daromad jami xarajatlar bilan tenglashadigan, korxona foyda olishni 
boshlaydigan nuqtani aniqlashdagi qaror qabul qilish uslubi. 
Zararsizlik nuqtasi (break-even point-BEP) shunday holatni ko`rsatadiki, unda 
umumiy daromad (total revenue - TR) umumiy xarajatlarga (total costs - TC) teng 
bo`lib qoladi. Zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun mahsulot sotiladigan narxni, bir 
birlik mahsulot o`zgaruvchan va doimiy xarajatlarini hisobga olish kerak:

---

308 
VC
P
TFC
BEP


Bunda: TFC - doimiy xarajatlar; 
R - mahsulot birligi narxi; 
VC - o`zgaruvchan xarajatlar. 
Narx (price - P) firma har bir birlik tovar va xizmatlarni sotishdan qanchalik 
daromad olishini ko`rsatadi. Bir birlik mahsulot o`zgaruvchan xarajatlari (variable 
cost - VC) - bu har bir mahsulot birligini ishlab chiqarishga to`g’ri bog’liq bo`lgan 
amaldagi xarajatlar. Jami doimiy xarajatlar (total fixed cost - TFC) bu boshqaruv 
apparatiga ketgan xarajatlar, tsex xarajatlari va h.k.z. 
Zararsizlik nuqtasini tahlil qilish firma uchun ko`proq qulay bo`lgan muqobil 
yo`llarni tanlash imkonini beradi. 
Modellashtirish quyidagi bosqichlarni o`z ichiga oladi: 

tahlil qilinadigan muammolar tarkibiy qismlarga bo`linadi, omillar aniqlanadi; 

tanlab olingan omillarning o`zaro aloqasi aniqlanadi va o`zaro ta`siri baholanadi, 
vazifani hal etish modeli belgilanadi; 

tadbirlar majmui ishlab chiqiladi; 

qarorlar variantlarining samaradorligi, ularni oshirish yo`llari aniqlanadi. 
Modellashtirishni quyidagicha ifodalash mumkin: