Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi “makroiqtisodiyot” fanidan

Investitsion jarayonning subyektlari va obyektlari va xorijiy investitsiyalar.

Investitsiya jarayonining subyektlarini quyidagicha turkumlash Maqsadga muvofiq:
1 )buyurtmachilar;
2)investorlar ;
3 )investitsiya faoliyati obyektlaridan foydalanuvchilar;
4)pudratchilar;
5 )ishbajaruvchilar;
6)tijorat,qo'shma,xususiy va xorijiy banklar;
7 )sug'urta kompaniyalari;
8 )investitsion fondlar ;
9)ta'minotchilar.
Investorlar—investitsiy ajarayoniningasosi ysubyektlaribo'lib, o'z mablag'lari,qarz va jalb qilingan mablag'larning investitsiyalar shaklid akiritishni va ulardan foyda olish maqsadid afoydalanishni amalga oshiradi.
Investitsion jarayonning subyektlari sifatida tadbirkorlar, tashkilot(korxona)lar va ularning birlashmalari,muayyan obyektga mablaglar kiritishdan foyda(yoki boshqa foydali samara)olishni rejalashtirgan davlat organlari va investitsion fondler qatnashishi mumkin.
Quyidagilar investorlar bo'lishi mumkin:
—O'zbekiston Respublikasi hukumati davlat mulkini boshqarish yoki mulk huquqlari bilan ta'minlangan organla rshaklida; 13 —mahalliy o'zini-o'zi boshqarish organlari qonunchilik tartibida belgilangan organlar va xizmatlar shaklida ;
—mahalliy korxonalar,shuningdek,nizomida zarur huquqlar bilan ta'minlangan tadbirkorlik birlashmalari,tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar ;
—xorijiy mamlakatlar bilan tashkil qilingan qo'shma korxonalar, tashkilotlar va boshqa yuridik shaxslar ;
—milliy va xorijiy kredit tashkilotlari;
—xorijiy yuridik shaxslar ;

• 
  xorijiy davlatlar ularning hukumatlari tomonidan vakil qilingan organlar shaklida;
  
• 
  —xalqaro tashkilotlar .
  
• 
  Jamg'arilgan resurslar investitsion obyektlariga qarab real,moliyaviy va intellektual investitsiyalarga bo'linadi.
  

Biz intellectual investitsiyani alohida turgani ajratish kerak, degan iqtisodchilar fikriga qo'shilamiz.Chunki,ilmiy texnika taraqqiyoti juda tez rivojianayotgan hozirgi davrda intellektual potensia lishlab chiqarishning eng faol bo'g'ini bo'lib qolmoqda.Shuning uchun hamrivojlangan davlatlarda kadrlar tayyorlash ilmiy tekshirish va ta'lim sohasiga qilinadigan xarajatlar yil sayin oshib bormoqda. Intellektual investitsiya kadrlar tayyorlash ,ilmiytekshirish ,ta'lim va boshqa ko'rinishdagi intellectual salohiyatlarga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklardir.Ishlab chiqarishning fan va texnikani ta'siri kuchayib borishi bilan intellectual investitsiyalarning

Ahamiyati yanada oshib boradi. Asosiy fondler va aylanma mablag'larga investorlar qo'yadigan barcha turdagi boyliklar real investitsiyalar deb tushiniladi .Hozirgi davrdaR espublikamiz xalq xo'jaligi tarmoqlarini tarkibiy qayta qurish uchun texnika-texnologiya va katta hajmdagi qurilish ishlarini amalga Oshirishning zarurligi mulkiy investitsiyalarga ehtiyojni yanada oshiradi. Bu ehtiyojni qondirishning asosiy yo'llaridan biri korxonalarda investitsion jarayonni rag'batlantirish hisoblanadi. Moliyaviy investitsiyalar deb esa aksiya,obligatsiya va boshqa turdagi qimmatliqog'ozlar,muddatlidepozitlarga qo'yilgan investitsiyalarga aytiladi.Respublikamizda moliyaviy bozor endi shakllanayotganligi sababli moliyaviy investitsiyalar qo'yish hali ancha rivojlantirilishi lozim.Mulkningdavlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonining rivojlanishi bilan qimmatli qog'ozlar taraqqiy etib,moliyaviy investitsiyalar qo'yish jarayoni faollashadi. Buholatlarning keng tarzda rivojlanishi va jadallashuvi natijasida iqtisodiyotimizda umumiy investitsion jarayon faolligi oshadi.

Xorijiy investitsiyalar - bu chet el investorlari tomonidan yuqori darajada daromad olish, samaraga erishish maqsadida mutloq boshqa davlat iqtisodiyotining, tadbirkorlik va boshqa faoliyatlariga safarbar etadigan barcha mulkiy, moliyaviy, intellektual boyliklaridir. Xorijiy investitsiyalari ichki investitsiyalardan farqli holda tashqi moliyalashtirish manbaiga kiradi. Xorijiy investitsiyalarning ichki investitsiyalardan farqi shundaki, ularda investor boshqa mamlakat fuqarosi buladi. Iqtisodiy mazmuniga ko`ra xorijiy investitsiyalar ssuda kapitali (ya`ni qarz va kredit), xamda bevosita va portfel‘ 15 investitsiyalarga bulinadi. Investitsiyalar nimaga yunaltirilganligi ular kaysi xorijiy investitsiya turiga kirishini belgilaydi. Xorijiy investitsiyalar qo`shma korxonalarda o`z xissasi bilan katnashib, xorijiy investorlarga to`liq tegishli bo`lgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda katnashish, xorijiy sheriklar bilan bank tuzish, qimmatbaxo qog`ozlarni sotib olishi, yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish xuquqiga ega bo’lishi, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishlari mumkin.

Xorijiy investitsiyalarga asosan 2 gurux omillar ta`sir ko`rsatadi:

1) iqtisodiy omillar:
-ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy o’sish sur`atlarining bir maromda ushlab turilishi; -
jahon va alohida mamlakatlar iqtisodiyotida chuqur tarkibiy siljishlarning amalga oshirilishi (ayniksa, fan-texnika tarakkiyoti yutuqlari va jahon xizmatlar bozori taraqqiyoti ta`siri ostida olib borilishi);
-ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvining chukurlashuvi; -
jahon iqtisodiyotini transmilliylashtirilishini o`sib borishi (AQSh Transmilliy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining mahsulot ishlab chiqarish xajmi AQSH tovar eksportidan 4 marotaba ortiqdir);
-ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va integratsiya jarayonlarining chuqurlashib borishi;

-xalqaro iqtisodiy munosabatlar (XIM)ning faol rivojlanishi va boshqalar.

2) siyosiy omillar:
16 -kapital eksporti (importi)ni erkinlashtirish (Erkin iqtisodiy hududlar (EIX), offshor hududlari va boshqa.);
-rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib borish;
-iqtisodiy isloxotlarni olib borish (davlat korxonalarini xususiylashtirish, xususiy sektorni va kichik biznesni qo`llabquvvatlash);
-bandlik darajasini ushlab turish siyosatini olib borish va boshqalar.
Investitsiya faoliyatining rivoji uchun mazkur omillar talilil qilinishi lozim bo'ladi.Bu tahlil mablag'lari yo'nalishining eng maqbulu sulini tanlash va kelajakda har bir hududga mos keladigan investitsiya siyosatini belgilash imkoniyatini beradi. Shuni ta'kidlashl ozimki, investitsion siyosatda faqatgina bozor mexanizmiga tayanib ish yuritish mumkin emas.Chunki,u iqtisodiyotning tarmoqlariga turlicha ta'sir ko'rsatadi. Mamlakatimiz sanoatini yuksaltirish bo‘yicha belgilangan ustuvor vazifalar amalga oshirilayotgan investitsiya siyosati bilan chambarchas bog‘liqdir. O‘zbekistonda sarmoyadorlar uchun qulay investitsiya muhiti, imtiyoz va preferensiyalar tizimi yaratilgan. Iqtisodiyotimizga jalb etilayotgan xorij sarmoyasining yildan-yilga ortayotgani buning yaqqol dalilidir. Xalqaro investitsiya huquqining asosiy qoidalarini o‘zida mujassam etgan O‘zbekiston Respublikasi investitsiya qonunchiligi MDH mamlakatlari qonunchiligi tizimida eng ilg‘orlardan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to‘g‘risida”, “Investitsiya faoliyati to‘g‘risida”, “Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g‘risida”gi qonunlari va boshqa qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilish sohasini huquqiy tartibga solish asosi bo‘lib xizmat qilmoqda.

Investitsiyalarni amalga oshirishning asosiy bosqichlari quyidagilardir: birinchidan ,resurslarn ikapitalqo'yilmalarga aylantirish,ya'ni resurslarni investitsion faoliyat natijasi hisoblangan obyektlarga o'tkazish; ikkinchidan ,capital qo'yilmalar uchun sarflangan mablag'lar pirovard natijada investitsiyalar miqdorini oshirish va yangi iste'mol qiymatini yaratish; uchinchidan, ijtimoiy samara yaratish,ya'ni investitsiya faoliyatining pirovard maqsadini amalga oshirish kiradi.

3.Investitsion bozor tushunchasi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya jarayoni investitsiya bozori mexanizmi orqali amalga oshiriladi.
Investitsiyalar bozori murakkab dinamik iqtisodiy hodisa bo'lib, u investitsion talab va taklif, raqobat, narx kabi asosiy elementlar bilan tavsiflanadi.
Iqtisodiy nashrlarda investitsiya bozorini tushunishga turlicha yondashuvlar mavjud. So'nggi yillarda "investitsiya bozori" atamasi keng tarqalgan mahalliy iqtisodiy adabiyotlarda u ko'pincha investitsiya tovarlari bozori sifatida qaraladi.
Bundan tashqari, “investitsiya” tushunchasini “kapital qo‘yilma” tushunchasi bilan birlashtiruvchi ayrim mualliflar investitsiya tovarlari sifatida faqat ma’lum turdagi investitsiya ob’yektlarini (asosiy kapital, qurilish materiallari, qurilish-montaj ishlari) nazarda tutsalar, boshqalari investitsiya bozorini kengroq izohlaydilar. - barcha shakllardagi investitsiya ob'ektlari bozori sifatida.
Xorijiy iqtisodchilar odatda fond bozorini investitsiya bozori deb tushunishadi, chunki rivojlangan bozor iqtisodiyotida investitsiyalarning hukmron shakli investitsiyalar hisoblanadi. qimmat baho qog'ozlar.
Eng umumiy shaklda investitsiya bozorini investitsion talab va investitsiya taklifini o'zida mujassam etgan investitsiya faoliyati sub'ektlari o'rtasidagi o'zaro munosabatlar shakli sifatida ko'rish mumkin. U talab, taklif, narx darajasi, raqobat va sotish hajmining ma'lum nisbati bilan tavsiflanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya bozori orqali investitsiyalarning aylanmasi, investitsiya resurslarini (investitsiya talabi) kapital qiymatining kelajakdagi o'sishini (reallashtirilgan investitsiya talabi va taklifi) belgilovchi investitsiyalarga aylantirish amalga oshiriladi.
Bozor tamoyillari asosida ishlaydigan mamlakat iqtisodiy tizimida investitsiya bozori muhim o'rin tutadi, bu uning asosiy funktsiyalari bilan belgilanadi, ulardan asosiylari:

• 
  Turli manbalardan vaqtincha bo'sh kapitalni faol safarbar etish.
  

Bu erkin kapital, davlat jamg'armalari shaklida, ya'ni. aholining, korxonalarning, davlat organlarining joriy iste’molga sarflanmagan pul va boshqa turdagi investitsiya resurslari keyinchalik mamlakat investitsiya jarayonida samarali foydalanish uchun uning alohida ishtirokchilari tomonidan investitsiya bozori mexanizmi orqali jalb qilinadi.

• 
  Yig'ilgan bo'sh kapitalni ko'plab yakuniy iste'molchilar o'rtasida samarali taqsimlash.
  

Investitsiyalar bozorining ishlash mexanizmi individual investitsiya tovarlari va vositalariga bo'lgan talab hajmi va tarkibini aniqlashni va uni vaqtincha tashqi manbalardan kapital jalb qilishga muhtoj bo'lgan barcha toifadagi iste'molchilar nuqtai nazaridan o'z vaqtida qondirishni ta'minlaydi.

• 
  Investitsion sohada kapitaldan foydalanishning eng samarali yo'nalishlarini aniqlash.
  

Yakka tartibdagi investitsiya tovarlari va vositalariga narx belgilash tizimi orqali investitsion bozor mexanizmi xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning katta hajmdagi va keng ko‘lamli investitsiya ehtiyojlarini qondirish, yuqori investitsiyalarni ta’minlash nuqtai nazaridan investitsiya oqimining eng samarali sohalari va yo‘nalishlarini belgilaydi. ushbu maqsadlar uchun foydalaniladigan kapitalning rentabellik darajasi.

• 
  Yakka tartibdagi investitsiya tovarlari, vositalari va xizmatlari uchun bozor narxlarining shakllanishi, ular talab va taklif o'rtasidagi yuzaga keladigan munosabatlarni ob'ektiv ravishda aks ettiradi.
  

Bozor narxlari mexanizmi davlat tomonidan tartibga solishning ma'lum ta'siri ostida bo'lsa ham, davlatga mutlaqo ziddir. Ushbu bozor mexanizmi turli xil investitsiya tovarlari va xizmatlariga bo'lgan talab va taklifning joriy nisbatini to'liq hisobga olish imkonini beradi, bu ular uchun tegishli narx darajasini tashkil qiladi; ularning sotuvchilari va xaridorlarining iqtisodiy manfaatlarini maksimal darajada qondirish.

• 
  Investitsion tovarlar va vositalarni sotuvchi va xaridor o‘rtasida malakali vositachilikni amalga oshirish.
  

Investitsiya bozori tizimida bunday vositachilikni amalga oshiruvchi maxsus investitsiya institutlari “roʻyxatdan oʻtgan”.
Bunday investitsiya vositachilari hozirgi investitsiya muhitining holatini, turli investitsiya tovarlari va vositalari bo'yicha bitimlar shartlarini yaxshi bilishadi va eng qisqa vaqt ichida sotuvchilar va xaridorlar o'rtasidagi aloqani ta'minlay oladilar.
Investitsion vositachilik nafaqat moliyaviy, balki tovar oqimlarini tezlashtirishga yordam beradi, u bilan bog'liq ijtimoiy xarajatlarni minimallashtirishni ta'minlaydi.

• 
  Investitsion va tijorat risklarini minimallashtirish uchun shart-sharoitlarni shakllantirish.
  

Investitsion bozor o'zining narx tavakkalchiligini sug'urta qilish mexanizmini (va tegishli investitsiya vositalarining tegishli tizimini) ishlab chiqdi, bu esa mamlakatning beqaror iqtisodiy rivojlanishi sharoitida va moliya va tovar bozorlaridagi vaziyatni minimallashtirishga imkon beradi. moliyaviy aktivlar va real tovarlarni sotuvchilar va xaridorlarning investitsion va tijorat tavakkalchiligi, ularning narxining o‘zgarishi bilan bog‘liq.

• 
  Kapital aylanmasini tezlashtirish, iqtisodiy jarayonlarni faollashtirishga hissa qo'shish.
  

Bo'sh kapitalni safarbar qilish, taqsimlash va undan samarali foydalanishni ta'minlash, alohida xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning ehtiyojlarini eng qisqa vaqt ichida qondirish orqali investitsiya bozori foydalanilgan kapital aylanmasini tezlashtirishga yordam beradi, uning har bir tsikli qo'shimcha investitsiya foydasi va o'sishini ta'minlaydi. butun mamlakatning milliy daromadi.

Investitsiya bozori kon'yunkturasi - bu investitsiya bozori yoki investitsiya bozori segmentidagi talab, taklif, narx darajasi, raqobat va sotish hajmining joriy muvozanatini belgilovchi omillarning yig'indisidir.

Investitsiya bozorining davriy rivojlanishi va doimiy o'zgaruvchanligi bozorning hozirgi holatini doimiy ravishda o'rganishni, uning rivojlanishining asosiy tendentsiyalarini aniqlashni va kelajakdagi bozor kon'yunkturasini prognoz qilishni talab qiladi.
Investitsion bozorning bozor aylanishi to'rt bosqichni o'z ichiga oladi: yuksalish, bozor bumi, bozorning zaiflashishi va retsessiyasi:

1. 
   Investitsion bozor kon'yunkturasining o'sishi, qoida tariqasida, iqtisodiyotda ishbilarmonlik faolligining umumiy o'sishi bilan bog'liq.
   
   
   

Bu investitsiya ob'yektlariga bo'lgan talabning ortishi, ularga narxlarning oshishi va investitsiya bozorining jonlanishida namoyon bo'ladi.

2. 
   Bozor bumi quyidagicha ifodalanadi:
   
   • 
     investitsiya bozorida sotish hajmining keskin o'sishi,
     
   • 
     investitsiya ob'ektlariga bo'lgan talab va taklifning o'sish sur'atidan yuqori o'sishi bilan;
     
   • 
     investitsiya ob'ektlari narxlarining, investorlar va investitsiya vositachilarining daromadlarining mos ravishda oshishi.
     

3 Retsessiya bosqichida:

• 
  investitsiya ob'ektlarining narxlari sezilarli darajada pasaygan;
  
• 
  investorlar va investitsiya vositachilarining daromadlari eng past darajaga tushadi;
  
• 
  investitsiya faoliyati ba'zi hollarda foydasiz bo'ladi.
  

Investitsiyalar bozori, investitsion tovarlar, kapital bozorlari.

Zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiya bozori umumiy bozorning eng muhim segmentlaridan biridir.
Bu investitsion biznes qoidalarining keng tizimi asosida investitsiya sohasida o'zaro ta'sir qiluvchi ko'plab sanoat, tijorat, moliyaviy, institutsional va axborot tuzilmalarini birlashtirgan murakkab mexanizmdir.
Investitsion bozor (investitsiya bozori va investitsiya tovarlari bozori) kombinatsiyadir iqtisodiy munosabatlar investitsiya tovarlari va xizmatlarini sotuvchilari va iste'molchilari va investitsiya ob'ektlari o'rtasida barcha o'ziga xos shakllarda shakllanadi.
Investitsiyalar bozori, shuningdek, investitsiyalar almashinuvi, bu holda sotuvchi sifatida harakat qiladigan investorlar guruhi tomonidan investitsiyalarni taklif qilish (yoki investitsiya kapitalini taklif qilish) va ishtirok etuvchi potentsial ishtirokchilar tomonidan investitsiyalarga talab bilan tavsiflanadi. investitsiya faoliyatida investitsiyalar (investitsiya kapitali) xaridori sifatida ishtirok etadi.

Talab turlari.

Amalda, investitsiya talabining ikki turi mavjud - potentsial va o'ziga xos:

1. 
   Potensial talab odatda xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning daromad (foyda) mavjud bo'lganda uni investitsiyaga yo'naltirish niyatlari bo'lmaganida yuzaga keladi. Bunday talab rasmiy deb ataladi va u investitsion salohiyat rolini o'ynaydi - kelajakdagi investitsiyalar uchun manba.
   
2. 
   O'ziga xos talab (ya'ni kapital taklifi) ichki yoki tashqi bozorda investitsiya faoliyati sub'ektlarining niyatlarini amalga oshirishning o'ziga xos shakli bilan tavsiflanadi.
   

Nisbatan barqaror investitsiya talabiga ega bo'lgan raqobatbardosh turdagi bozor munosabatlariga xos bo'lgan zarur shart - bu investitsiya taklifini rivojlantirishdir.
Investitsion talab va taklifni tenglashtirish faqat erkin raqobat bozorlari sharoitida vujudga keladigan va amal qiladigan narx mexanizmi orqali o’tadi, bu esa tovar ayirboshlashni muvozanatlashgan talab va taklif asosida tashkil etishni ta’minlaydi.
Masalan, ma'lum bir investitsiya uchun investitsiya talabi taklifdan oshib ketadi. Raqobat bozorida bu, o'z navbatida, ma'lum bir investitsiya mahsuloti narxining oshishiga olib keladi va investitsiya mahsulotining yuqori bozor qiymati uning investitsiyalarning eng yuqori daromadliligi nuqtai nazaridan jozibadorligidan dalolat beradi (bu bo'lishi mumkin). chuqur investitsiya tahlilini o'tkazish orqali bir necha marta oshdi).
Boshqa tomondan, kapitalni (investitsiyalarni) investitsiya sohasidagi qandaydir "samarador" nuqtaga o'tkazish oxir-oqibatda ushbu investitsiya mahsulotining kengayishiga va shunga mos ravishda uning narxining pasayishiga olib keladi.
Investitsion tovarlar bozorlarining har biri o'ziga xos xususiyatlarga va xususiyatlarga ega bo'lgan ko'plab navlarga ega.
Investitsiya tovarlari asosan iste'mol tovarlaridan farq qiladi, chunki ikkinchisi, qoida tariqasida, to'g'ridan-to'g'ri ehtiyojlarni qondiradi, bir vaqtning o'zida birinchisi xuddi shunday qiladi, lekin bilvosita iste'mol tovarlari ishlab chiqarishni ta'minlaydi.


Buni Avstriya maktabi vakillari ta'kidlab, past darajadagi tovarlarning (iste'mol tovarlari deb ataladigan) foydaliligi va qiymati insonning zaruriy ehtiyojlari bilan, yuqori darajadagi mavjud tovarlarning foydaliligi va qiymati bilan belgilanishini isbotladilar va isbotladilar. buyurtma (ishlab chiqarish tovarlari) olingan iste'mol tovarlarining foydaliligi bilan belgilanadi.asosan ular yordamida ishlab chiqariladi.
Investitsiya tovarlari ko'pincha nazariy jihatdan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida ko'rib chiqiladi va "tabiat tomonidan berilgan sovg'alar" ni o'z ichiga olgan barcha ishlab chiqarilgan ishlab chiqarish vositalari, ya'ni: ekin maydonlari, o'rmon plantatsiyalari, barcha suv resurslari, gaz konlari, minerallar va neft.
Investitsion bozor kapital bozori bilan chambarchas bog'liq.
Kapital bozorlari - bu o'zaro bog'langan bozorlar guruhi bo'lib, ularning kengliklarida talab, taklif va, albatta, moliyaviy vositalarga narxlar, xususan, asosiy asosiy aktivi energiya va birinchi navbatda tovar resurslari, shuningdek qayta taqsimlash va ulardan foydalanish bo'lgan bozorlar shakllanadi. investorlarning bo'sh mablag'lari ularga muhtoj bo'lgan sub'ektlar foydasiga.

Investitsiya bozori - bu investitsiya faoliyati ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlar.

Investitsiya bozori - bu investitsiya bozori ishtirokchilari o'rtasida investitsiya xizmatlari va tovarlarni sotib olish yoki sotish natijasida yuzaga keladigan iqtisodiy xarakterdagi munosabatlarning qat'iy tartibga solinadigan majmui.
Investitsiya bozorining maqsadi mavjud investitsiya salohiyatini faollashtirish va tashkil etish orqali mustaqil va oʻzini-oʻzi tartibga soluvchi investitsiya jarayonini amalga oshirish va taʼminlashdan iborat.
Investitsion bozorning asosiy funktsiyalari:

• 
  investitsion tovarlar va xizmatlar narxlarini tartibga solish
  
• 
  investitsiya tovarlari va xizmatlari uchun investorlar va xaridorlarni izlash
  
• 
  investitsion oqimlarni strukturalashtirish
  
• 
  investitsiya bozori ishtirokchilariga bitim haqida barcha zarur ma’lumotlarni taqdim etish.