Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi “iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishi mavzu

5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish.

Bozor iqtisodiyoti har bir kishidan qanday kasb egasi bo’lishidan qat’i nazar, iqtisodiy mushohada yuritish va shu asosda xulosa chiqarishni o’rganishni talab qiladi. Bo’lg’usi iqtisodchilardan esa voqeliklarni, iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish va ulardan tegishli xulosa chiqarish bilan chegaralanmay, iqtisodiyotning barqaror o’sishini ta’minlash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, tanlovning eng optimal variantlarini amalga oshirish, buning uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish, bilganlarini joriy qilish layoqatiga ega bo’lishni talab qiladi.

Har qanday jamiyatning iqtisodiy tizimi mulkchilikdan boshlanadi. Mehnat orqali avloddan-avlodga o’tgan boyliklar va tabiat in’om etgan boyliklar mulk bo’lib kelgan. Mulk egasi bo’lish yoki bo’lmaslikka qarab, kishilarning jamiyatdagi mavqei, ularning ijtimoiy maqomi yuzaga keladi. Iqtisodiyot doimo mulkiy munosabatlarga asoslanadi. Mulkchilikning qay darajada rivojlanganligi mamlakat iqtisodiy ravnaqini ko’rsatib beradi.

Mulkchilik munosabati o’zining obyekti va subyektiga ega. Mulkchilik obyekti – bu mulkka aylangan barcha boylik turlari. Unga yer, suv, konlar, o’simlik va hayvonot dunyosi, mashinalar, mashina-uskunalar, imoratlar va inshoatlar, moddiy va madaniy buyumlar, pullar, qimmatli qog’ozlar, mahsulotlar – xizmatlar, tarixiy yodgorliklar, ilmiy – texnikaviy go’yalar, tovar belgilari, tovarlarning o’zi, insonning unumli va ijodiy mehnat qilish qobiliyati kiradi. Mana shu moddiy va nomoddiy ne’matlarni o’zlashtirish yuzasidan mulkiy aloqa shakllanadi. Ne’matlar mulkka aylangandagina o’zlashtiriladi. Mulkchilik subyekti – mulk obyektini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlarning ishtirokchilari. Bular jumlasiga davlat, jumruhiyat fuqarolari, jamoalar, ularning uyushmalari, jamoat va diniy tashkilotlar, fuqarolarning oilaviy va boshqa birlashmalari, xalq deputatlarining barcha kengashlari ularning vakil qilgan organlar siymosida, ajnabiy davlatlar, xalqaro tashkilotlar, boshqa xorijiy yuridik shaxslar va fuqarolar kiradi. Turli yuridik shaxslar va fuqarolar bitta mulkning subyektlari bo’lishi mumkin. Aytilgan subyektlarga qarab o’zlashtirish individual, oilaviy, ijtimoiy-sinfiy, hududiy va umummilliy tus oladi.

Ijtimoiy tabaqalashgan jamiyatda o’zlashtirish uning darajasi va usuliga qarab har xil bo’ladi. O’zlashtirish odatda ikki xil bo’ladi: ishlab chiqarish resurslari, ya’ni vositalarni o’zlashtirish; ishlab chiqarish natijalarini o’zlashtirish. Ishlab chiqarish resurslarini o’zlashtirishda moddiy va mehnat resurslari ishlab chiqarish sohibining mulkiga aylangandan so’ng o’zlashtiriladi. Ishlab chiqarishdagi o’zlashtirish birlamchi. Bu yerda ishlab chiqarishning har ikkala omili ( moddiy va inson omillari ) birikadi, mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Mana shu omillarning o’zlashtirilishiga qarab, mehnat natijalariga nisbatan mulk shakllanadi.

O’zbekistonda tovar-pul munosabatlari rivojlanayotgan va boshqariladigan bozor sharoitida mulkchilikning barcha shakliga mansub korxonalarni barpo etish, ular faoliyatini yuritish, qayta tashkil etish va tugatishning umumiy huquqiy, iqtisodiy va ijtimoiy asoslarini belgilab beruvchi “O’zbekiston Respublikasidagi korxonalar to’g’risida” gi qonun mavjud. Qonun foyda olishni ko’zlab ish olib boradigan korxonalarning mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan bo’lib, ularning huquqlari va ma’suliyatini belgilaydi, boshqa korxonalar va tashkilotlar, xalq deputatlari Kengashlari, davlat boshqaruvi idoralari bilan munosabatlarini tartibga soladi.