Iqtisodiyot nazariyasi” kafedrasi “hozirgi zamon raqobat nazariyalari” fanidan ishchi daftar toshkent – 2019

14.1. Iqtisodiy institutlar milliy iqtisodiyotda raqobat muhitini shakllantirish sifatida.
Bozor iqtisodiyotining qaror topishi uning infratuzilmasini yanada takomillashtirish va rivojlantirish zaro’ratini keltirib chiqaradi.
Institutlar deganda iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda individlar o’zaro ta’sirini tartibga soladigan rasmiy (huquqiy mustahkamlangan), norasmiy va o’z-o’zidan yuzaga keladigan chegaralar jami tushuniladi. Ushbu o’zaro ta’sirni ro’yobga chiqarish uchun raqobat muxitini rivojlantirishning qator iqtisodiy institutlari mavjud. Bo’lar: xususiylashtirish, qayta tarkibiy tuzish, monopoliyadan chiqarish, kichik va o’rta tadbirkorlikni rivojlantirish va hokazolar. Ulardan foydalanish mamlakatning tegishli bozorlaridagi raqobat muhitini, umuman iqtisodiyot qay darajada rivojlanganini belgilaydi.
Mamlakatdagi korxonalarning raqobatdagi ustunliklarini bir qator omillar belgilab beradi. Bo’larni ikki guruhga ajratish mumkin: 1) milliy kompaniyalarning rivojlanish darajasi; 2) makroiqtisodiy biznes muhitning sifati⁴⁸.
O ’zbekistonda raqobat munosabatlarini shakllantirishning quyidagi iqtisodiy institutlari qaror topgan:
1. Davlat korxonalarini xususiylashtirish va monopoliyadan chiqarish. Mulkchilik munosabatlari va tarkibini o’zgartirish muammosi - o’tish iqtisodiyoti xos bo’lgan har bir mamlakat uchun muxim masaladir. Mulk-chilikning xo’jalik tizimi sifatidagi rolining o’ziyoq Mazkur sohadagi o’zgarishlarning ham, umuman o’tish
iqtisodiyoti doirasidagi islohotlarning ham tizimli xususiyatini kursatadi,
Bunday tizimli ta’rif bo’yicha mulkiy munosabatlar sohasidagi tizimli transformatsiyaning asosiy bosqichlarini xam yanada chuqurroq tushunish mumkin.
Birinchi bosqich iqtisodiy bo’lmagan ixtiyoriy harakat, ya’ni texnik xususiylashtirishdan o’zga narsa emas, uning muvaffaqiyati esa ijtimoiy kelishuv (manfaatlar balansini xisobga olish)ga bog’liq. Uning iqtisodiy emasligi ikkita sabab bilan belgilanadi. Birinchidan, rasmiy texnik xususiylashtirish boshlanmasidanoq bu jarayonda xususiylashtirish ham qonuniy yoki yarim qonuniy shaklda, ham jinoiy tarzda o’z-o’zidan tartibsiz kechadi. Ikkinchi bosqichda mulkchilik munosabatlarining birlamchi texnik xususiylashtirishdan keyingi jadal qayta taqsimlanishi va davlatning mikrodarajadagi qayta taqsimlanish jarayoniga tartibsiz aralashuvining tartibga solinishi yuz beradi. Xususiylashtirish tajribasi shuni kursatadiki, korxoyaalarning yiriklashishini hamda alohida raqobatbardosh bo’linmalarning mustaqil tuzilma bo’lib ajralishini nazarda tutuvchi monopoliyadan chiqarish jarayonlari bilan olib borilgandagina u raqobat muhitiga samarali ta’sir kursatishi mumkin.
Boshqa iqtisodiy institut - bu monopollashgan sohalardagi boshqaruv tizimlarini va korxonalarni tarkibiy qayta tuzish (restrukturizatsiya)dir.
O’zbekistonning aksariyat korxonalari tarkibiy qayta tuzilishi kerak, ammo, fikrimizcha, restrukturizatsiya - tizimli o’zgarishlar majmuasi bo’lib, ularni amal-ga oshirish korxonaning tashqiliy tuzilmasini tubdan o’zgartirish va uning biznesi qiymatini oshirishni hisobga olgan holda mavjud aktivlar va jalb qilingan passivlarni boshqarishni o’zgartirishga yo’naltirilgan. Ushbu jarayonlar:

• 
  korxonaning haqiqiy mulkdorlari tomonidan tashabbus kursatilishi va amalga oshirilishi;
  
• 
  aniq maqsadga ega bo’lishi;
  
• 
  korxonaning alohida bo’limlariga emas, butunligicha taalluqli
  

bo’lishi;

• 
  hammaga tushunarli va bajarilishi mumkin bo’lishi kerak.
  

Tarkibiy qayta tuzish quyidag’i tuzilmalarda ishlab chiqarish dasturini o’zgartirishni va unga bog’liq yangiliklarni ko’zda tutadi:

• 
  ishlab chiqarishda (ishlab chiqarish-texnik bazaning tarkibiy qismlari);
  
• 
  funktsional (ijtimoiy mehnat taqsimoti vazifalarini amalga oshirishda);
  
• 
  axborot (foydalaniladigan axborot tizimlarida);
  
• 
  tashqiliy (iqtisodiy-huquqiy shakllar va korxonada qabul qilingan huquq va majburiyatlar taqsimotida);
  
• 
  kasbiy (xizmatchilarning kasb va malaka tarkibida); - moliyaviy (aktivlar va passivlar).
  

O’zbekiston sharoitida boshqaruv va xo’jalik faoliyatini ajratish raqobat muhitini rivojlantirishning muhim iqtisodiy instituti sifatida namoyon bo’ladi. O’zbekistonda amalga oshirilayotgan ma’muriy islohotlar davlat va mintaqaviy boshqaruv organlari tarkibini sezilarli optimallashtirishga imkon berdi va apparat soni hamda unga xizmat kursatish xarajatlarining qisqarishiga olib keldi. Kichik biznesni rivojlantirish raqobat muhitini yaratishning muhim institutlaridan biridir. Kichik korxonalar iste’mol bozoridagi talab va taklifni yaxshiroq his qiladi, beqaror iqtisodiyot sharoitida o’z faoliyati strategiyasini tezroq moslashtiradi, raqobatni qo’llab turishni kafolatlaydi, salmoqli mehnat resurslarini safarbar qiladi, iqtisodiy islohotlar davrida yirik korxonalar uchun o’ziga xos bufer rolini o’ynaydi va ularni inqirozdan asraydi.